Testigantzak
Sabino Gabiola Plaza (Amoroto), EAE-ANVko guradi ohia
Sabino Gabiola Plaza, Amorotoko Etxebarria baserrian jaio zen 1918an. Bertan harrapatu zuen 1936ko gerrak eta udazkenetik egonkortuta zegoen gerra frontea apurtu zenean, 1937ko apirilean, Bilbora joan zen eta han faxisten aurkako indarrekin bat egin zuen.
EAE-ANVk antolatutako Azkatasuna batailoiko lehenengo konpainian, zulatzailen taldean jardun zuen; bere kideek su egiteko hainbat metro zulatuko zituen Sabinok hilabeteetan. 1937ko apirilaren bukaeran sortu zuten batailoi hau eta Bizkaiko hainbat herritan jardun zuten borrokan. Sabinok ere gogoratzen ditu leku hoiek; Galdakaoko eskoletan izan zen, han baitzuen Azkatasunak koartela, gero etorriko ziren Zugaztieta, Lemoa, Urkullu, Gaztelumendi…
Santoñan atxilotu zuten faxistek. Italiarrak gogoan ditu, eta baita estrainekoz, makarroiak zer ziren ezagutu zuenekoa, non eta Santoñan. Preso, Bilboko Areatzako zubira eraman zituzten eta bertan utzi.
Faxisten eskuetan, Logroñoko kuartelera eraman zuten beste hainbatekin batera. Terueleko frontera eraman zituzten eta hango lerroak uztera eraman zituen gerra estrategiak. Askatasunetik urruti, «gorriek» egindako indar erakustaldiari aurre egitera Extremadurara bidali zituzten, 6. Batailoiko America 23an infanterian. Carrascalejo (Caceres) herrian, fronte bietako indarren borrokak, han ikusitako tankea eta faxistek egindako hilketa eta sarraskiak bizirik ditu memorian.
Ciudad Realen izan zuen gerraren azken geltokia. Bukatu zen ondoeza, faxistak gainditzean, etxera bueltatu ahal izan zuen.
Berak bizitako pasarteez gain, Amoroto inguruko hainbat pasarte eskaintzen ditu.
Anoninatuan, 80 urtez gorde du memoria historikoaren alea barnean. Eskuzabal eta eskaini digu memoria kolektiboaren aberasgarri.
Jose Mari Muguruza Ibarzabal, testigantza
1929an jaio zen Barinaga auzoko Azkonabieta baserrian. Max barrenean, 7 urte zituen etxe inguruak gudari eta milizianoz beteta ezagutu zituenean.
Etxe inguru guztian posizioak izan arren, ez zuten etxetik alde egin, baina egoeraren larritasunaz jabetuta, inguruko baserrietan (Ertzil, Baskaran Errota..) babes hartu zuten behin baino gehiagotan. Fronteko bi lerroetatik bertan, arriskua egunerokoa izan arren, eguneroko bizimoduarekin jarraitu behar izan zuten; inguruko baserrietako lagunekin haiek, baserriko lanetan nagusiagoek. Esaterako, aita, txabolan zen ganaduekin, izeba Benantzia janaria eramatera joan zenean. Etxetik txabolarako bidean, bala batek zauritu eta 1936ko abenduaren 22an hil zen Bilboko Basurtuko ospitalean.
Ertzilen zuten aginte postua fronteko sektore honetan, eta bertan ezagutu zituen Kepa Ordoki eta beste hainbat. Aipatzekoa da, Ertzilen egun, Jaime Urkijo, Rosa Luxenburgoko agintariak oparitutako gramofonoa gordetzen dutela.
Gero, Eibarko Txabola-Pagolara ezkondu zen. Arrikurutz (Akondia) eta Garagoiti barrenera. Gain haietatik egiten zuten tiro Max, Azkonabieta eta inguruko posizioetara. Jaiotetxe inguruan bezala, geroko bizileku inguruan ere lubaki eta gerra aztarna ugari ezagutu zituen. Urte asko igaro arren, etxe inguruan, baso eta lur sailetan gerraren ondorioz «galdutako» bonba eta abarren arriskua luze ezagutuz.
Mariatxo Martin Ibarloza, gaur duela 80 urte ihesi Donostiatik amaren jaioterrira
Mariatxo donostiarra da, abuztuaren 31 kaleko 12. zenbakian bigarren pisuan jaio zen 1927. urtean, baina ama ondarrutarra zuen. Kontxa Ibarloza nortasun handiko emakumea zen, errepublika garaian ere abertzaleentzako botoa eskatzen aritutakoa, erabakiak azkar eta taxuz hartzekoa.
Mariatxo Iruñan zen amarekin altxamendu kolpistaren aurreko egunetan. Giro nahasia nabarituta uztailaren 18an itzuli ziren Donostiara eta ondorengo gertaera gehienen lekuko izan ziren: herritarrak armaturik, itsas armadaren bonbardaketak, tiroketak eta abar.
Aita ebakuntza baten ondorioz inora joan ezinik, ama-alabak Ondarroarako bidea hartu zuten 1936ko irailaren 12an, Donostia faxisten eskuetan erori bezperan, gaurko egunez, duela 80 urte. Harrezkero Ondarroan bizi izan da beti.
Urriaren 4tik aurrera Ondarroan ere faxistak sartu eta Donostia bezela, frankisten eremuan izan arren, 7 hilabetez egon ziren aitaren berririk izan gabe. Tartean, Mariatxok ongi gogoratzen ditu Ondarroako zubien leherketak, faxistak nondik eta nola sartu ziren herrira, eskuindarrek kolpistei eskainitako harrera, eta beste hainbat pasarte.
Faxistek 1937ko otsailean Gipuzkoako hainbat familia kostako bidetik deserriratzera derrigortu zituztenean, ama alabak ere iheslari haiekin joan ziren, baina kostako txaleteko kontrol postuan zeunden eskuindar ondarrutarrek ez zien utzi lerroa igarotzen. Orndarroan, geroago frankisten errepresioa gertutik bizi izan zuen familiak: ama, izeba eta hainbat senideren atxiloketak, ama guardia zibilen kuartelera lanak egitera derrigortua, … gogoan ditu denak.
Gogoratzen du, lekuko izan baitzen, nola militar batek bere izebari eginiko sexu erasoa. Mariatxok salatu ondoren faxisten ofizial hori zigortu egin zuten. Antzeko egoera gehiago ere jasotzen ditu testigantzak, esaterako faxistak bat egindako italiarrak emakumeen atzetik zenbiltzala.
Garu balitz bezala kontatzen digu Donostiako etxeko goiko pisuko auzokideak beraien etxearen jabetza lapurtu zietela, etxeko tresna eta altzariak auzokide eskuindarren artean banatuz. Etxea hustuta, bere lehen jaunartzeko argazki hau, beste auzokide batek zaborretan aurkitu zuelako berreskuratu zuen.
Gerra osteko irainak eta mehatxuak, Saturrarango kartzela, bertan hildako emakume eta haurrak, Urberuagako kontzentrazio esparrua, biltzen ditu testigantza honek, luze jarduten du, mardula bezain testigantza garrantzitsua.
Zure laguntzarekin aurrera egin dezakegu, testigantzak, dokumentuak, argazkiak …
Poliki poliki aurrera doa memoriaren funtsa. Joan berri direnen hutsunearen tristuraz (Juana Etxaniz 1923 Barinaga- 2016 Markina-Xemein, eta Juanita Barruetabeña Etxebarria 1925-2016)… baina beste batzuen testigantzak jasotzeko aukera izanaren pozaz. Egun hauetan eta inurri lanari esker Josefa eta Juli Baskaran ahizpen eta Agustin Unamunzagaren testigantzak jasotzeko aukera izan dugu, Dominga Txurrukarena, Inmakulada Bilbao edo Felix Pagegirena, Jose Uberuagarena bezela.
Eskertu nahi diegu, haien senide zein beraien arduran dauden langileei erakutsitako esku zabaltasun eta laguntasuna.
Testigantzak altxorrak dira; gertatutakoa ulertzeko ezezik, golpe militarraren ondoriozko biktima eta herritarrek bizi izandako giza eskubideen urraketei zor zaien egia, erreparazioa eta justiziarako eskubidea bermatzeko ezinbesteko errelatuak. Haien memoria gure historia delako, oso garrantzitsua da esku artean duguna balioetsi eta testigantza, argazki, zein gainontzeko dokumentu jasotzea.
Juanita «Basabe» testigu aberatsa joan zaigu
Urteak igaro dira lehenengoz Juanitarekin hitzordua egin genuenetik; 6 urte inguru izango dira. Ez zen lehenengoa bakarra izan, harrezkero beste hainbat alditan jaso dugu bere testigantza. Kapitulu ugari utzi zizkigun etorkizun aberatsago bat osatu dezagun. Atzo hil zen; besarkada estu bat bidali nahi diegu bere senide, lagun eta hurbileko guztiei.
1925ean jaioa, ume izateari utzita harrapatu zuen gerra zibiliak. Etxean iheslari asko hartu zituzten, Eibartik etorritako senideak esaterako. Gudariz eta senidez beteta igaro zituzten Basaben gerraren hilabeteak. Aurreko igandean, Kalamuako frontean zehar egin genuen ibilbide gidatuan Juanitaren testigantzak utzitako pasartzeak aipatu genituen. Izan ere, 1936ko abenduaren 26ko borrokan, Maxeko harkaitzetan obusek eztanda egiten zutenean Basabeko etxeak dar-dar egiten zuela ondo oroitzen zen. Baina horrez gain, kontatu zigun nola bere aita (eta udal zinegotzi guztiak) 1937an atxilotu zituzten Etxebarriako udalean II.Errepublika garaian zinegotzi izateagatik, edo nola osaba bi, jaiotzez Etxetxukoak, Celta batailoi anarkistarekin joan ziren frentera eta biak hil ziren. Testigantza eta lagun eskuzabala, gogoan eta estimuan izango dizugu eskainitakoa.
Gernikako bonbardaketaren urteurrena. “Basarri”ren bertsoak Jabier Urkijok testigantzan abestuak
Jabierren ama, Kattalin Juaristi, Ukaregi gainaren inguruko Urkaregi-txiki baserrikoa zen. Aita, Gregorio Urkijo Arakaldon jaio eta mikeletea ogibidez. Gregoriok Urkaregiko Mikelete-etxean, Markinakoan eta Berrizen bizi eta lan egin zuen. Demokrazia eta errepublikaren alde agertu zelako, 1937ko abuztuaren 4an faxistek Gregorio fusilatu eta familia hondamendira eraman zuen.
Bizipenak eta familiak jasandakoak jasotzeko asmoarekin Jabierrengana testigantza jasotzera joan ginenean, ustekabeko paregabea izan genuen Basarri bertsolariaren “Gernikako bonbardeoa”ren hamalau bertsoak buruz eta bat-batean abestu zigunean.
Jabierrek abestutako bertso sorta hau bideo honetan zabalduz, duela 79 urte Gernikako bonbardaketa pairatu eta hildakoak omenduaz gain, Gregorio Urkijoren duintasuna goraipatu nahi ditugu.
Mila esker Jabier, eskainitakoagatik.
Hiru gudari Zelaiteburuko hobian, duintasunez, demokrazia eta askatasunaren aldeko borrokalariak
Oroimenak sustrai sakonak ditu, eta denbora iragan arren, 80 urte igaro arren, herritarren memoriari esker, egia azaleratu ohi da. Ez errepresioak ez diktadura luzeak ez zuen lortu mendian hobietan lurperatutako gudariak baztertuta ahazturan galtzea.
Joan den martxoaren 5ean, Zelaietaburu (Etxebarria) egindako exhumazioan gudari baten gorpuzkinak berreskuratzea lortu zen. Orain, bere aldamenean beste bi pertsonaren gorpuzkinak aurkitu dira.
Zelaietaburun erresistentzia gunea antolatu zuten gudariek. Muino hau, 1936ko irailaren azken egunetan altxamenduarekin bat egindako indar faxisten aurkakoen borrokarako gunea izan zen. Bertatik saiatu ziren aurre egiten, etsaiak inguruok hartzea ekidin asmoz.
Zelaietaburutik ikus zezaketen nola beraien kideak erortzen ziren Belarretan, Ziardamendin, San Migelen (Aiastia), Morkaikon edo Lapion eta Urkaregin. Udaran, Gipuzkoa ekialdetik mendebaldera okupatzea lortu zuten gisan, Bizkaiko mugara iristen ari ziren golpea eman zuten militarren aldeko indar frankistak.
1936ko irailaren 25ean iritsi ziren tropa frankistak San Migelera (Aiastia) Elgoibar okupatu ondoren eta handik hiru egunera sartuko ziren Zelaietaburu eta Urkaregiko mendatearen gainean. 1936ko irailaren 29rako Bizkaiko muga zapaltzea lortu zuten; hala ere, borrokan jarraitu zuten miliziano eta gudariek eta urriaren 4ra arte behintzat jarraitu zuten tiro hots eta artilleria soinuek. 1936ko urriaren 4an gerra lerroa, frontea, egonkortu zen eta fronteko posizioek egonkor iraun zuen arik eta 1937ko apirilaren 25ean ebakuazio agindua eman eta demokraziaren aldeko borrokalariek erretaguardiako posizioak indartzera erretiratu ziren arte.
Testigantzen bidez jaso ahal izan dugu gertatutakoa. Bi familietako neba arrebek, honen berri izan dute etxean. Batetik, umetatik entzun eta ikusitakoa Soarte baserriko Pilar eta Jose Mari San Martin neba arreben kasuan. Pilar, atzo bigarren eta hirugarren gudarien gorpuzkinak hobitik ateratzeko lanetan egon zen, eskaini zitzaien omenaldian parte hartuz.
Beraien aitak kontatutakoa entzun zuten Ignazio eta Santi Retolaza anaiek. Ignaziori kontatu zion behin aitak, Iruiturritk behera zetozela, «han harikaitz haietan hiru hildako ikusi nituen» .
Haien testigantzak beharrezkoak izan dira Ahaztuen Oroimenarentzat, ikerketa abiatu eta hiru gudarien gorpuzkinak berreskuratzeko.
Hiru gudariak lurperatuta aurkitzen diren lubakia 1936ko irailaren azken egunetan egindakoa bada ere, hobi bezala 1937ko apirilean erabili zutela uste da. Alegia, hiru gudariak borrokaldi hauetako batean hildakoak edo atxilotu eta ondoren fusilatutakoak lirateke, beraien kideek 1936ko irailean egin eta erabilitako lubakian frankistek lurperatuak.
Kontuan hartu behar dugu, garai horretan, 1937ko apirilean, bigarren hamabostaldian, zenbait borroka izan zirela “Markinako sektorea” deiturikoan; demokrazia eta askatasunaren alde borrokan azken unera arte eutsi zioten. Molak 1937k martxoaren azkenetan Bizkaiari errenditu zedin ohartarazi arren, gudari eta milizianoek borrokatzea erabaki zuten eta 1937ko apirilaren 19-24 tarteko egunetan azken ofentsiba burutu zuten. Ordurako baina, frankistak ondo antolatuta zeuden, tartean egun batzuk lehenago iritsitako italiar soldaduekin osatutako Flechas Negras Brigada misto faxista Urkaregiko gainaren iguruetan zen. Borrokaldi hartan, Euskitze Aiste inguruetatik zehar, Garro etxeetatik gora, Kortatxiki inguruetara arte, Zelaietaburu ondora arte sartzea lortu zuten.
Atzo, bi gudarien gorpuzkinak berreskuratu ahal izan ziren. Gorpuzkinak oso egoera txarrean bazeuden ere Aranzadiko kideek haiek aztertuko dituzte orain. Desobiraketa hauetan aurkitutako objetuen artean, lehenengo gudariak txanpon bat zeukan eta hortz ordeak. Bigarren gudariak, urrezko hortzak eta bi hortzetako eskubila zituen, horrez gain, gerrikoaren zatiak ere agertu ziren.
Bertaratutako jende guztiarekin batera, hiru gudari hauei eta inguru hauetan zein gainontzeko fronteetan askatasuna eta demokraziaren alde borrokatu zuten guztiei omenaldi xume bat eskeini genien.
Bizi osoan gertaera hauen zama eraman dutenek, lekukoek atzo arnasa hartu zuten, beraien memorian txertatutakoa zer zen jakin ahal izan zuten, eta Santik esan bezala, zeregina bukatutzat eman zuten. Orain, zientzilarien lanak jarraituko du, gorpuzkinak laborategian aztertuz atera daitezkeen emaitzen esperoan. Ahaztuen Oroimena elkarteko kideoi, poz handia emango liguke, eta garrantsitsua era berean, gizarte justuago baten alde borrokatu zuten hiru gurdari hauek, beraien etxera bueltan eramateko aukera izango bagenu. Desagertutzat eman zituzten hiru etxeetako senideekin elkartu asmoz.
Luis Ortiz Alfau tertulian gertatutakoa kontatzearen garrantziaz: hitzaldia ikusgai
Bere testigantza jaso ondoren, Luis Ortiz Alfauri gonbidapena luzatu genion. Inongo zalantza izpirik gabe baietza eman zuen: hemen nauzue behar duzuenerako.
Udazkenean 100 urte beteko ditu Luisek eta aurreko astean, Uhagonen tertulian ikusi ahal izan zen moduan pertsona kementsua, osasuntsua indartsua eta umoretsua da. Gogoz etorri zen, iritsi bezain laister enkargu bat eman zigun: esan denei etortzeko, bizitzaren azken txanpa honetan dena kontatu nahi dut.
Eta horrela egin zuen, aurkezpenetarako tarterik utzi gabe, barruan zuen guztia kontatu nahi zuen, eta bere bizitzaren hainbat pasarte kontatu zituen. Memoria pribilegiatuak detaile txikienak ere gogorarazi zituen, latzak batzuk: gerra fronteak, batailoi kideak, Gernikako bonbardaketa, Gurs, gosea, espetxea, torturak eta azkenik Langile Batailoi Disziplinarioa.
Hala ere, bizitzaren unerik gogorrenetariko bat ondoren etorri zitzaion. Hain zuzen frankismoan, desafecto bezala izendatu baitzuten erregimenaren aldekoek, errepublikar baten semea izan eta Izquierda Republicanako batailoian izena eman eta borrokatzeagatik.
Une bereziak izan ziren tertulian, bertan izan baitziren Luisekin batera, Capitan Casero batailoiko kide izandakoen bi familia kide. Hoietako bat, Xemeindarra zen, Luisen arabera, gogoan du Larruskain abizena, eta nola inoiz bata bestearen aldamenean lo egitea nola egokitu zitzaien ere kontatu zuen. Jose Larruskain, Anitxukoa zen eta tertulian parte hartu zuten bere senideek.
Gonzalo Pereiro Capitan Casero batailoiko komandantea zen. Lehen lerroko erretaguardian zegoela, bala galdu batek Gonzalo Pereiro Fernandez batailoiko komandantea hil zuen. Gonzalo Pereiro Ondarroako irakaslea izan zen, IRO (Izquierda Republicana Ondarresa) elkarte politikoaren lehendakaria eta Centro Republicanoko ordezkaria Ondarroako Errepublikaren Defentsarako Batzordean eta honen anaia batailoi bereko ofiziala izan zen. Ilusioa nabarmena zen bien aupegietan; bai Alfredo Pereirorentzat, zein Luisentzat una berezia izan zen. Tertuliak aukera eman zien komandantearen inguruan jarduteko baina ordu bete ez da nahikoa.
Hizketaldi oso interesgarria eskaini zuen Luisek, baina horrela egin zuten bertaratu eta galderak egin zituzten herritarrek ere. Ekitaldian nabari zen bertaratutakoen parte hartzeko gogoa, jakin mina asetzeko galderak egin zizkioten Luisi eta hark gustora erantzun.
Esker oneko hitzak izan zituen haientzat, eta baita memoria historikoa garatuz bere ekarpena egiten duten elkarte eta instituzio zein kazetarientzat.
Testigantza: Luis Zelaia Balenziaga, Askurrina goikoa
Urberuagako bainuetxearen goialdean bizi izan da beti, kokapen horrek pasarte eta bizipen berezi asko eskaini dizkio. Eta bizitakoak kontatu dizkigu, hain garrantzitsua izan zen Urberuagako ingurura gerraren etorreratik hasi eta frentea gainditze-arteko ibilbidean, zazpi hilabete luzez, gertatutakoen kontakizun aberatsa.
Miliziano eta gudarien etorrera eta defentsa posizioen finkatzea, euren baserrian artatutako errefuxiatuak, CNTko milizianoak Azpiltza inguruan kamioi blindatuekin ibiltzen zirenekoak, kuartel bihurtutako Urberuagako bainuetxearen eraikina babesteko egindako lanak, arkupeak burdinez eta harea-zakuz indartu eta mendian zulatutako babeslekuak, inguruan pairatutako bonbardaketak, hildako militar eta baserritarrak, apurtutako etxeak,
Larruskaingoikora bertako Manuel atxilotzeko egindako ahalegina, faxistak Jose Sagarna abadearen fusilaketaren ingurukoak, 1937ko otsailaren hasieran beste aldetik auzoko familia birek frentearen lerroa gainditu eta Urberuagan agertu zirenekoak, Ortulaunen Ordena Publikoko zaintzaile bat hil zutenekoa, Jose Antonio Agirre ingurura etorri eta Agarren meza eskaini zioteneko argazkian bera akolito lanetan agertzen dela, soloan lanean zela aita metrailatu zutenekoa, Jose Luis Gaytan baserri-baserri ezkutatzen ibili izana, frentea apurtu aurretik bigarren lerrora pasatzeko hartutako aginduaren aurrean etxekoak emandako ezezko erantzuna, frankisten sarrera eta beste hainbat kontu patxadaz eta txukun azaltzeaz gain, gerra ondoren gertatutako beste kontu batzuen berri ere eman digu.
Ondorengo bideoan jaso ditzakezue amallotar honekin izan dugun solasaldiko pasarterik interesgarrienak. Garai hartako gaztetxo baten
ikuspegitik landutako oroimena, berak eta bera bezalakoek bizi izandakoaren garrantziaz jabetzeko baliogarri izango zaizuena.
- ← Anterior
- 1
- 2
- 3
- …
- 8
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 