Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika: liburu bat baino gehiago
86.ak ekarri du oroimena eta erreparaziorako (beste) keinu kolektibo bat Munitibarrera. Aurtengo apirilaren 23an.Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika liburua aurkeztu genuen, non argitarapen honek, egun hartan Munitibarren aurka egindako erasoa biltzen duen kronika idatzia jasotzen du.
Azken sei urteetan ondutako alea da kaleratutako hau, izan ere, hamarkada bat inguru igaro da Munitibarrko testigantzak jasotzen hasi gineetik, eta 80. urteurrenaren karira emandako hitzaldiaren ostean, liburua argitaratzeko osagaiak aukeratu eta osagaiz osagai, hitzez hitz, orriz orri sortzen, uztartzen eta josten jardun dugu.
Liburu hau, ez da ale bakan bat. Munitibarren bai Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, zein Munitibarko udalarekin elkarlanean beste batzuetan, memoria historikoa lantzeko bide luze eta bidezidor ugari lotzen dituen ibilbidea landu dugu. Ezin ahaztu, Bengolean (Munitibarko udala, Ahaztuen Oroimena 1936 eta Aranzadi Zientzia Elkartearekin elkarlanean) egindako «Barakaldoko Milizianoaren» hobiko prospekzio lanak, edo eta gisa berean Susaeta baserritik gertu, gorpu baten bila burututako prospezkioa. Biek esperotako emaitzik eman ez arren, gorpuzkinik lokalizatu ez arren, uste dugu ekarpen interesgarria egin ziotela Munitibarri eta memoria historikoari, egia azaleratzeaz gain, herritarren parte hartzea, transmisioa eta gune hoiek, memoria leku izatera eraldatu baitira gaur egun.
Egindako ikerketak, egindako lanek, jasotako testigantzek, gertatuari hitzak, bizipenak jartzeaz gain, errelato kolektibo bat osatzen lagundu diote Munitibarri, eta bide horretan, memoria osoari ekarpen bizia egin diote. Munitibarko Udalarekin batera, 19367-04-26ko aire erasoan kaltetutako guneak, hildakoak hobiratutako hobi komunak zein bonbardaketaren ondoren bonba zuloak zeuden lekuak kokatu, eta memoria bidea sortu eta bisitagai geratu da herrian. Bost gune nagusi biltzen ditu gainera: Abadetxeko ortua (hobi komun bihurtua), Andutza Behekoa (Isabel Elorza Etxaniz hil zen lekua), Zubialde (bertako ortuan izandako hobiraketaren gogoangarri), Bengolea (Barakaldoko milizianoaren hobia) eta Motaune (han hil zen Justa eta Maria desagertua). Hau guztia biltzen duen mapa ikusgai duzue gure werbgunean.
Izan zirelako gara, eta izango gara. Erreparazioak errekonozimendua eta egia dakartza batera, justiziaren egarriaz, hunkitutako malkoek busti dituzte eztarriak hamarkadetan. Muntibarko udalak, Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, herritarrekin batera, omenaldia egin zieten faxismoak eragindako biktima eta kaltetuei. Gertatua ez baitzen gertatu behar, eta ez baita inon gertatu behar. 85.urturrenetan, 2022ko ekitaldian, babes zabala erakutsi zuten bertakoek, gertaera haiek arbuiatu eta errefusatzearekin batera.
Baina testigantzak izan dira urrea, lorea. Garbi ikusi ahal izan dugu hau. Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika liburua aurkeztu genuen 2023ko apirilaren 23an, gertaera haien 86.urteurren atarian. Bertan izan ziren Munitibarko udaleko ordezkariak, Aire-eraso hartako hildako eta zauritutako Munitibar zein kanpoko herritarren senideak (Isabel Elorzarenak, Edurne Ostolazarenak, Joseba-Felix Tobar Arbulurenak, Zuberogoitia…) eta 1936ko gerrak hil edo desagertuen beste senide batzuk, liburu hau osatzeko ezinbesteko izan diren testigantzen senideak…
Izan ere, 1937-04-26ko aire eraso hartan, munitibartarrez gain, bertan ziren gudari eta milizianoez gain, Munitibarren babes hartutako zibilak, errefuxiatuak ere hil eta zauritu ziren. Hamarnaka hildako eta zauritutako, noraezak hartutako goiz basati hartan.
Elkarlanean sortutako lana da liburu hau. Ekarpen kolektiboa eta modu horretan aurkeztu genuen. Transkripzioak egiteko ardura hartu zuten taldeetako kideek hainbat pasarte irakurri zituzten ekitaldian, non liburua nola antolatu eta osatu den azaldu geneuen. Nola ez, ekitaldian, haien lekua izan zuten, liburaren balio garrantzitsuenetakoak diren testigantzak. Lotura honetan aurki dezakezuen bideoak jasotzen du haiei eskainitako omenalditxoa.
Elkarlan hau hedagarri izan da, oraingoan ere, memoria bakarra dugun baina herri ezberdinetako kidee direnekin. Gernika Memoriaren Lekuko plataformako kideak gurekin izan ziren, eta baita aurten gonbidatu bereziak ere: Antzeko gertaerak eta bizipenak izan zituzten Lleidako La Baula Ateneuko kideak. Hiru herri memoria bat.
Bide honetan, eskerrak ematea baino ez zaigu geratzen. Bide, ale, ekarpen hau egiten lagundu duten guztiei, parte hartu duen orori, laguntza, keinu, babes edo eta kritika. Bidea zoragarria da elkarrekin egin ezkero. Haiek eman ziguten, haiek zuten baliotsuena: bizipenak, historia. Orain gure memoria da, eta izango da.
OIHARTZUNA KOMUIKABIDEETAN
Saturraran 1938-1944. Emakumeen kartzela
1938ko urtarrileak ekarri zituzten lehenengo presoak Saturraranera. Etxeak oso egoera txarrean zeuden, kristalak apurtuta, ormak zikinduta, altzaririk gabe, azkena gelditu zirenak Ondarroako Falangera eraman zituzten eta.
Egoera horretan zeuden etxeetara iritsi ziren lehenengo presoak.
Kartzelara iritsi orduko aldean zekarten guztia kendu eta koarentenan sartzen zituzten banaka gelara. Hori presoak nola portatzen ziren ikusteko izaten zen. Hasieran hilabeteko kuarentena betetzen zuten, apiriletik aurrera iritsi ziren emakumeak ordubete egiten zuten gelan bakarrik eta gero besteekin batera gelara eramaten zituzten. Ez zegoen hilabeteko koarentena egiteko guztientzako lekurik.
Gelan, 45zm zeukan preso bakoitzak, hormaren kontra lurrean eserita ematen zuten eguna. Ezin zuten elkarrekin hitz egin, ezta keinurik egin ere. Moja zaindaria mirilatik begira egoten zen eta norbait hizketan harrapatzen bazuen zigotu egiten zuten. Goizeko zazpietan jaikitzen ziren eta formatuta egon behar izaten zuten mojak atea irekitzen zuenerako. Gosaritan txokolate ontza bat, (“hondarra ematen zuen” Karmina Merodio ) edo bi piku lehor ematen zieten jateko eta horrekin eguerdira arte. Eguerdian bazkaltzera txandaka jaisten ziren jangelara gela batekoak bestekoekin harremanik ez izateko. Arratsalde osoa berriz ere gelan eserita eta iluntzeko 7etan afaria eta isiltasuna hurrengo goizera arte.
Asturiarrak oso emakume gaiztoak zirela esaten zuten mojek eta ez zieten presoei eurengana hurreratzen ere uzten, jan egingo zituztela pentsatzen omen zuten. (“pero como podian ser tan ignorantes” Karmina Merodio).
Barruko zaintza 25 mojak egiten zuten. Kanpoko zaintza soldaduek egiten zuten. Villa Osa eta Ketetxe ingurutik zaintzen zuten kartzela.
Nola lortzen zuten hain moja gutxik hainbeste emakume ordenean edukitzea? Disziplina, gosea eta zigorrarekin.
Saturrarango kartzelako ate haundian hau jartzen omen zuen:
“Huye al delito, compadece al delincuente, seriedad de un banco, caridad de un convento y disziplina de un cuartel”
Emakume presoek ahobatez esaten dute baldintza guztietatik betetzen zen bakarra disziplina zela. Edozein txikikeriagatik zigortzen zituztela, gutunik gabe, bisitarik gabe edo zigor gelara bidalita. Zigor gelak errekaren parean zeuden, lur azpian eta itsasoko marea igotzen zenean, ura sartzen zen gelara. Zigor gelak erabiltzen zituzten hildakoak edukitzeko ere. Sagrario Merodio: “Me castigaron y me llevaron a la celda que estaba debajo de la tierra, al lado del rio. Me metieron donde estaban las cajas de los muertos. Yo no se cuanto tiempo estuve alli, porque se olvidaron de mi. Empecé a aporrear la puerta y por alli pasaban Don Jose Maria el cura y una monja. Don Jose Maria le preguntó quien estaba alli, y entonces me abrieron la puerta… Mis compañeras me dijeron que parecia que estaba loca cuando me llevaron a la celda. Pasé mucho miedo, mucho miedo”.
Josefa Garcia Segret maestra galiziarrak bere laguna Dolores Valdes zigortu zutenekoa kontatzen du bere liburuan (Abajo las dictaduras)”Testigo experimental fue mi amiga Dolores Valdes, que navegó milagrosamente durante mas de media hora que ya le llegaba al estómago, estando encerrada en un calabozo del sótano…”
Emakume presoak bereziki gogoratzen dute zuzendari izan zen moja Maria Aranzazu Velez de Mendizabal “Sor Veneno” deitzen zioten eta beren esanetan jantzi zuriak baina bihotza beltza zeukan.
Gosea.
Janaria gutxi eta txarra ematen ziotela esaten dute emakumeek. Denek aipatzen dituzte lentejak azal hutsak eta zomorroz betetakoak izaten zirela diote. “Desde que salí de la cárcel no he podido comer más lentejas. No me entran” Karmina Merodio.
“Teniamos tanta hambre, tanta hambre que cuanco íbamos a la cocina a pelar patatas, las que estaban pasadas nos las comíamos. Crudas, si, crudas. Las que estaban pasadas, sabían mejor” Asunción Rodriguez del Pulgar
Umeak ere jateko bila ibiltzen ziren euren amei emateko. Teresa Martinek esaten du azaren erdiko gogorra ematen ziola bere amari jateko.
Emakumeentzat kartzela sartzen zen janaria eta umeena mojek estraperloan saltzen zuten.
“Sacaban sacos de comida por Galdona y luego no habia nada para nosotras. Solo nos daban agua y algun trozo de patata. Al principio no íbamos a por pa comida pero luego si caía un trozo de pata al suelo íbamos a por ella” Asunción Rodriguez del Pulgar
1940an goseak eta tifusak eraginda 52 pertsona hil ziren Saturraranen 15 emakume eta 37 ume.
Umeak.
Francok bere errejimenaren ekintzak zuritzeko bazituen lagunak horietako bat Antonio Vallejo Najera psikiatra.
Bere esanetan “etsai politikoaren gaitasun psikologikoa garailearena baino makalagoa da eta gainera gaiztoa eta arriskutsua da”(…)“etsai politikoa gaiztoa denez kartzelan sartu behar da, desegin egin behar da, arrazaren mesederako”
Aitzakia ona preso zeuden amei euren umeak kendu eta eskuindarren familietara eramateko edo umezurtztegira.
1940an atera zuten legea amak umeari bularra emateko eskubidea aitortzeko, baina bere tranpa ere bazuen lege horrek, izan ere, umeak 3 urte betetzen zituenean amarengandik aldendu egin behar zen umea. Orduan taldeka antolatu eta trenean sartuta bidaltzen zituzten. Mari Campos eta Teresa Martinek horrelako bidaia egin zuten Madrilera, baina, zorionez familiakoak atera ziren trenera eta eurak jaso zituzten. Beste asko familiarik gabe eta zeinek jasorik gabe gelditzen ziren eta horiek ospiziora edo militar zein eskuindarren familietan banatzen zituzten. Concepcion Vazquezen umea ere tren horietako batean bidali zuten baina inork ez zuen jaso estazioan. Kartzelatik libre gelditu zenean hasi zen bere umearen bila eta Valentzian aurkitu zuen militar baten etxean.
Mutrikun, amabitxiek jaso zituzten euren besoetako umeak amek kartzelatik irten arte. Bene Olazabalek jaso zuen Paquita Izco bere etxean amak kartzelatik irten arte, gero Kartagenara itzuli ziren.
Kartzelan zeuden umeen izenik ez da agertzen inon. Izenik gabe, preso anonimoak bihurtu dira. Xabier Basterretxeak Errejistro zibila eta Parrokiako liburuak aztertuta lortu du 109 umeri izen-abizenak jartzea. Saturraranen jaiotakoak, Mutrikun bataiatutakoak edo Mutrikun enterratutakoak dira.
Emakume presoek gogoan dute Ondarroa eta Mutrikuko familiek emandako laguntza bai janaria emanda, bai umeak jasota eta batez ere euren familia hain urruti zutenean, hurbiletik euren bisitekin babesa ematen zietelako.
Saturraranen 1938 eta 1944 bitartean 4.000 emakume preso pasa ziren, ehundaka ume anonimo eta horietatik 177 hil egin ziren.
Saturraranen preso egondako emakume eta umeei gure omena lerro hauetatik.
Senideek burkideekin ehortzi dute Jose Martin Arrieta Ikaran gudaria
Duintasunaren kolunbarioan, Elgoibarren ehortzi dituzte senideek Jose Martin Arrieta Ikaran gudari gaztearen gorpuzkinak. Xemeingo Inuspe baserrian jaio zen eta oso gazte zela, 1937ko maiatzean hil zen EAE-ANVko kide zela Solluben izandako borrokaldien ondorioz. Begoñako hilerrian hobiratu zuten eta Aranzadi zientzia elkartearen gidaritzapean aurrera eramandako lanen barruan deshobiratu eta identifikatzea lortu zen. Aurten, otsailaren 11an gorpuzkinak senideek jaso zituzten eta orain, bere burkideen ondoan hobiratu dute. Azken agurra eta omenaldia eman diogu senideekin bat eginez.
Susaeta baserriko prospekzioa
Pastora Zenigaonaindia Martitegi 
Jazinto Basterretxea Zuberogoita 
Rufina Abaitua Bilbao
Munitibarko Susaeta baserritik metro batzuk beherako kokatuko litzateke hobia, Munitibarreranzko norantzan, ezkerraldean. Hobiraketa hau non kokatzen den lekukoek zehaztasunez adierazizuten, errepide zaharraren estoldaren inguruan zehaztuz, hain zuzen. Ahaztuen Oroimena1936 elkarteak Aranzadi zientzia elkarteari hobi honen berri eman zion Munitibarko bestehobiekin batera, 2017ko ekainean.
Zenigaonaindia Martitegi, Pastora: «Ta usaine? Hildde edonun personak, nik esanda, ta jaungoikun egixe da e, ni etorri nintzen baten, baten eta beti etorten nintzen neu Errota, Errota bainahona gora e, Kurtzelure, Sustako etxie, residentzixe orduko Susta badakizu nun dauen, Bermiopartetik dau Susta deitzen dan etxie ta gero residentzixe, han egoten zin arbolak, baina itzelak…Zer dau hamen? Ene… ez naban ein besterik, ni gero atrebidi e, astu eruteko sasi batzuei ikutu makilliaz… gizona usteltzen… mutil edo gizonezko bat. Nik pentsau dot niri inork ez doztela sinestuko,baina beittu336]. Alkondara azul bat euki eban… Baina nik be atzerakadi, bizerra bastante euki ebane. Hilebete aurretik izen zan bonbardeue, ha han geldittu zan, ez pentsau… izen zanik gero, ta niatrebidu nintzen e, han egon zan sasitzan, batan batek botako eban nunundik.Gero neu etxa etorri hamen, jun nintzenin hona, Askoa deitzen jakon, Errotako gizona Markos izena,“egon trankil” esan eusten, “arreglauko da”. Nik ez dakit ze ein eben, arreglau eben. Hori neuk ikusixeta gero, sasitzan, izengo dala pentzetan dot. Ha egon zan, txaboli oin dauen leku baino zozer-zozerigul gorau, sasixen artin, usaine itzela, ta nik beti makilli ibiltten naban eskun, ta a! Gizona jak hemen,Munttuarra natorrela ezkerreko partin, kamiñopin e, kamiñu ta gero kamiñopin hantxe egon zangizontxu, ta neuk ikusi neutzezan ba, sasitzan egon zan, baina buru ikusi neutzen… Markos zeuken izena ta “buru bistan euki deu, Markos”. “Buru ikusi eutzezu? Zu zer za?” esan eusten, “ba han ikusi dot eta…” Ordun Markosek esan eutzun e, eurek enterrau eben hori mutilloi, nik ikusi neban mutille”.
Basterretxea Zuberogoitia, Jazinto:“Sustan [Susaetan], hortxe da bat kantaillan, ion zein alderdittik, hoixe ezin neike esan baina kantaillan dau… Badakik, ezta? Kaminoko ure juten dana, hantxe alderdi batin edo bestin, hantxe egoten zan kurutzetxue, han… Atxurren ein biher da atateko».
Abaitua Bilbao, Rufina: «Bueno… ba… Munttuarrera jun ginenien [bonbardaketa ondoren]… ba… elizi be, bonbardeau eben. Munttuarren zortzi edo beatzi hil zittuen… Elizi be bonbardau eben, gainera. Ta Munttuarren egon zan intendentzixe… esaten eben kaballo ta guztixekin egon zan Munttubarren. Geratute egon zin… soldauek egon zien ta hantxe Munttuar baino onutzatxuau kamino ezkinan be, soldau bat hil eben…. hil eben… kamiño ezkinan be, soldau bat hantxe hil eben Munttuarren. Olabarrin. Olabarri… horixe etxe bat dauena… [Errezidentzia] … ba hantxe parin egon zan gizon bat… hantxe hil eben soldau bat. Hantxe bertan».
Testigantza hauez gain, Patxi Etxabe Bilbaoren lekukotasunari erreparatuz, Susaeta baserriaren inguruan, bazter batean, bonbardaketez babestuta zeuden hainbat miliziano ehiza hegazkinetatik metrailatu nahi izan zituzten. Eraso horretan hildako miliziano kopurua ez ezin izan dugu zehaztu, hala ere inguru horretan, sei izan zitezkelakoan gaude. Errepide barreneko estola, une horretako babesgune izan zitekeen pertsona haientzat eta metro inguruko altuera izan arren soilik egiturak, miliziano zein zibilek faxisten erasotik bizitza salbatuz,heriotzatik ihesbide izan zen segur aski, babes zulo gisa, bertan zeuden gehienentzat. Inguru horretan, Gernikarako bide azpian, lur eman zioten bertan hildako miliziano baten gorpuari,
azaleko lurperatze batean.
Susaeta baserria orduko, Munitibartik Gernikaranzko norabidean, lekukoek emandako testigantzen ondoriozko hobiraketa lokalizatu nahian, eskuzko lanarekin egin zuten prospekzioa. Aranzadi zientzia elkarteko kideek gidatuta, Ahaztuen Oroimena 1936 eta Munitibarko hainbat herritar bolondresen laguntzarekin, Jazinto Basterretxeak, Pastora Zenigaonaindiak eta Rufina Abaituak emandako deskribapena aintzat hartuz, gorpuzkinak aurkitzea zen zereginaren helburua.
Errepide barreneko estolda zen prospekziorako erreferentzia, hildakoa haren aldamenean hobiratu baitzuten. Prospekzio lanek aire erasoaren garaian zegoen estolda lokalizatzeko bidea eman zuten, baina ezin izan zen aire eraso hark eraginda bertan aurki zitekeen hildakoaren gorpuzkinik atzeman.
Patxi Etxaberen testigantzak estolda horren inguruan hainbat pertsonari egiten zion erreferentzia, eta baliteke, aire erasoaren unean, ihesean zihoan jende talde hark estolda zaharra babesleku gisa hartu izana. Metro inguruko altuera izan arren, eta sakonean zulo luze baina txikia, babesleku handi bihurtu zen estualdi hartan.
Estoldan babestu edo ez, aire erasoak eragindako hildako hura, estolda horren inguruan hobiratu zuten, eta egindako lur zundaketa eta azterketak ez zuen esperotako emaitzik eman.
Hobia izan zitekeena eta aldameneko zenbait metro aztertu baziren ere, ezinezkoa izan zen hildakoaren gorpuzkinak lokalizatzea.
Hala ere, estolda zaharra ondare izan asmoz azaleratu da. Izkutuan zegoen hura, azaleratzearekin batera, berak biltzen duen egia aurkitu balitz legez. Estolda honek berrezarri dezake lurpean gordetako memoria eta hobiratze leku hori, memoria leku bihurtu; faxistek erauzi nahi izan zituzten balio demokratikoen balio edo ikur gisa.
Memoria ibilbideak: Markina-Xemeinen
1936ko gerrako lehen lerroa deiturikoak kilometro ugari osatu zituen kostaldetik barnealdera, udazkenetik hurrengo apirilera artean. Gure iguruko herrietan kokatutako fronteak, sektore ezberdinetan antolatu zen eta sektore edo zati hauetako zenbait gertakari bildu nahi izan ditugu, Memoria Ibilbide hauen baitan. Etxebarria, Berriatua eta Markina-Xemeingo udalen ekimenez, Gogorak (Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutua) babestuta, hainbat informazio gune edo panel eta eduki digital aurkeztu ditugu egunotan. Etxebarriakoak eta Berriatukoekin batera, Markina-Xemeingoak ekarri nahi izan ditugu gune honetara; herrian bertatik bertara ikusgai izan arren, edozeinek eskura izan ditzan.
Lau informazio panelek osatzen dute Markina-Xemeingo Memoria ibilbidea:
- Arretxinagan: Akarregi-Egixarreko borrokaren inguruko informazioaz gain, Marcelo Usabiaga Jauregi, Rosa Luxemburgo batailoiko kidearen eta Jose Maria Otsoa de Txintxetru gudariaren bizipenen testigantzak eskaintzen dira besteak beste.
- Zelaian (Ermitaren aldamenean): Baldaburuko bunkerretan burututako indusketaren inguruko informazioa jasotzen du.
- Bizenta Mogel Parkea: Zapola inguruko bunkerraren inguruko zehaztapenekin batera (gune hau MX-2 Markina-Xemeingo bigarren guda lerroko memoria ibilbidean, kokatzen da) berau parte den bigarren guda lerroaren infografia jasotzen du; horrez gain, gerrak eragindako zenbait kalte eta informazio osagarri ere ikusgai dago.
- Baldaburuko Bunkerra: Panel panoramiko honek, Zapolatik Urkora arteko begirada jasotzen du eta ondorioz, mendebaldetik hegoaldera arteko arkuan kokatutako gerra posizioak identifikatu eta kokatzen gune lagungarria. Gainera, gune hau MX-3 Iturreta. Baldaburuko bigarren guda lerroko memoria ibilbidean sartua dago non, azken eskuhartze honekin, ibilbidea seinalatzen duten hainbat geziz osatu dugun.
Argazki eta informazio gehigarria 1936ko gerraren mapan edo eta argazki biltegian.
Berritatua: Memoria ibilbideak, kostaldeko sektorea eta herriarekin lotura duten gertaerak
«Lea-Artibai, memoria duten herriak» jasotzen ditu, Memoriaren Ibilbideak ekimaren barruan, lehen lerroko gerra frontea hartzen duten herrietarako sortu diren informazio guneak. Gogorak (Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutua) babestu eta Etxebarria, Markina-Xemein edo Berriatuako udalen ekimenarekin bat eginez, hainbat panel edo gune osatu ditugu. Berriatuan, bi gune jarri berri dira, horietako lehena, herrian bertan, herriko gertaera nagusiak jaso eta laburbiltzen dituena; bestea, Asterrikan, mendi edo lehen lerroko kokapenekin lotura zuzenagoa izango duena. Duela gutxi, Etxebarrian kokatutakoak aurkeztu genituen, hona hemen Berriatuakoak eta laister izango dituzue ikusgain Markina-Xemeingoak.»Lea-Artibai, memoria duten herriak jasotzen ditu, Memoriaren ibilbideak ekimaren barruan, lehen lerroko gerra frontea hartzen duten herrietarako sortu diren informazio guneak. Gogorak (Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutua) babestu eta Etxebarria, Markina-Xemein edo Berriatuako udalen ekimenarekin bat eginez, hainbat panel edo gune osatu ditugu. Berriatuan, bi gune jarri berri dira, horietako lehena, herrian bertan, herriko gertaera nagusiak jaso eta laburbiltzen dituena eta bestea, Asterrikan, mendi edo lehen lerroko kokapenekin lotura zuzenagoa izango duena. Duela gutxi, Etxebarrian kokatutakoak aurkeztu genituen, hona hemen Berriatuakoak eta laister izango dituzue ikusgain Markina-Xemeingoak.
Jose Martin Arrieta Ikaranen gorpuzkinak senideekin dira
Bilbon, Gogora Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutuaren egoitzan egin den ekitaldian izan gara. Patxi Jaka Bikandi (Amorebieta-Etxano, Bizkaia), Jose Martin Arrieta Ikaran (Markina-Xemein, Bizkaia), Martín Fabo Colera (Martzila, Nafarroa), Ramón Crespo Ortiz (Lanestosa, Bizkaia), Fernando Lahera Urrutia (Sopuerta, Bizkaia), Inazio Lopetegi Oliden (Zumaia, Gipuzkoa), gudari eta milizianoen gorpuzkinak senideenganatzeko ekitaldian.
Identifikazioak, ADN frogen bidez ebatzi dira eta tartean da Jose Martin Arrieta Ikaran Markina-Xemeindar gudari gaztearena. Duela hilabete batzuk, lagina hartu eta identifikazioa gauzatu ahal izateko ekimena abiatu genuen senideekin batera eta ilusio handiz jaso genuen emaitza.
Jose Martin Arrieta Ikaran, Iñuspen baserrian (Xemein) jaio zen, 1915/11/10ean eta Sollubeko defentsan zauritu ondoren 1937/05/09an Basurtoko (Bilbo) ospitalean hil zen
1936ko abenduaren erdian Xemeingo udalak 36. urteko kintoak mobilizatu zituenerako, Jose Martin Arrieta Ikaran, euskal milizietan integratuta zegoen, 1936/11/15tik aurrera agertzen baitada ANV-1 (Olabarri) batailoiko dokumentuetan; hain zuzen, ANV-1 batailoiko 1.Konpainiako gudaria, 87199 identifikazio zenbakiduna. Gerra fronteetan borrokan jardun zuen, harik eta 1937ko maiatzean, Bizkaiaren bihotzeko borrokaldietan zauritu eta hil arte Pantaleon Egurrola Atxa, ANV-1 komandante ondarrutarrak zuzendutako Sollube mendiaren defentsan. Kronika desberdinen arabera, ANV-1 batailoia izan zen Sollube mendiaren defentsatik atzera egitean erretiratzen zen azken taldea.
Gaurkoarekin, Jose Martin Arrietari gure omenaldia egin nahi dugu. Faxisten aurka borrokatzeko izan zuen determinazioa aintzat hartuz, merezitako agurra babestuz. Era berean, haren senideekin bat egin, eta Josek zein 1936ko altxamendu faxistaren ondorioz ahazturan izan diren herritar zein pertsona guztiei zor zaien egia, eta erreparazioa aldarrikatuko dugu, haiena den justiziarako eskubidea aldarrikatuz. Haien duintasunak bere horretan dirau, haien egia gure historia delako.
Memoria ibilibideak osatzen ari gara
Memoria Ibilbideak osatu ditugu «Markinaldeko Frontea» deituriko sektorean. Lehen lerroko gerra frontea osatzen zuen zatietako bateko gertaerak testuinguratu eta ondorengoratze transmisioan bultzatu asmoz informazio panelak osatu ditugu Berriatuko Udala, Etxebarria Udala eta Markina-Xemeingo udalarekin batera. Memoria ibilbide hauek, gertaera, leku eta informazio orokorra jasotzen duten laginak dira, herrietako gune ezberdinetan kokatuak, herri bakoitzari egokituak. Hona hemen Etxebarrin jarri direnak (aurrerago Berriatu eta Markina-Xemeingoak aurkeztuko ditugu):
1. Bidegorriko ur jolas eta skategunearen inguruan, besteak beste, herrigunetik guda lerroa bere baitan hartzen zuten muinoak identifikatzeko informazio panel panoramikoa
2. Txominen aurrean: Zelaietburuko deshobiraketak, testigantzak eta gure inguruko 1936ko gerraren gertaeren kokapen orokorra
3. Intxarubitxe [Intxaurbieta]: Zulueta baserria eta Akarregi bitarteko laugunea: 1936ko urrriaren 21eko borrokaldiaren kontaketa. Errepublikazaleek, Akarregi ingurutik, Egixarreko zelaietaraino egindako erasoaldia.
4. Belarroko ametrailadore kabia: Bigarren lerroa osatzen duten defentsa gunetako bat da eta gaur egun oraindik osorik dago bertako zelaian.
Markinako alkate zenak, Jose Luis Gaytan de Ayalak, duela 86 urte, Karmen jaietan ihesari ekin zionekoa
86 urte dira jada espainiar militar eskuindarrek agintea hartuz, beraien pribilegioak areagotu eta gizarte tradizionalista bat inposatzeko nahian, 1936ko kolpe militarra eman zutela. Lehen unean, herritar aurrerakoien erantzunak matxinoen helburuak zapuztea lortu bazuen ere, 1939ko apirilera arte iraungo zuen gerratearen abiapuntua zen.
1933ko apirilaren 23ko hauteskundeen emaitzen ondorioz Jose Luis Gaytan de Ayala y Costa abokatua zen Markinako alkatea. Baina bere eragina ez zen Markinara soilik mugatzen, Alderdi Tradizionalistako pertsona erreferentziala zen Bizkaian. 1936ko otsailean lehen itzulian eta martxoan errepikatu ziren Madrilgo korteetarako hauteskundean bera izan zen Bizkaiko Alderdi Tradizionalistaren zerrendaburua. Ordezkari bakarra hautatzeko prozesuan lehia estua izan zen, eta geroago lehen Euskal Gobernuko lehendakaria izango zen Jose Antonio Agirre Lekubek irabazi zuen Bizkaia ordezkatuko zuen Madrilerako diputatu akta.
Prozesu demokratikoak bizi-bizi ziren Bigarren Errepublikako garai honetan eskuindar jauntxoak ez ziren eroso eta mugimendu, antolaketa, instrukzio zein arma bilketak gauzatu zituzten, eskuartean zeukaten kolpe militarraren ondoren aginte diktatoriala ezartzeko. Agintari “gubernamentalen” susmoetan Jose Luis Gaytan izan zitekeen Lea–Artibai inguruko eskuindarren matxinatze aurreko antolaketaren arduraduna.
Honetaz jakitun, Markinako Karmen jai betean, herriko alkateak bere burua ezkutatzea erabaki eta ihesari ekin zion.
1936ko uztailaren 18an matxinoek emandako golpe militarrak porrot egin ondoren izkutatzea hobetsi zuen eta ondorioz, atxilotu arte hau izan zen Jose Luis Gaytanek izan zuen ihesaldi edo ezkutuko ibilbidea: 1936ko uztailaren 19an etxean gordeta egon ondoren uztailaren 21an Larruskain-Goiko baserrira joan zen, uztailaren 27an Ataun-Bekora, eta bi egun geroago Lauzirikara, non abuztuaren 14ko gaua arte egon zen bertan. Lauzirikatik atera eta Aulestiko Barbaxola baserrian gorde zen irailaren 11arte eta handik Koba baserrira eraman zuten 1937ko otsailaren 7rarte. Markinako Komandantzia Militarrak “Dinamiteros” izeneko talde berezi bat antolatu zuen Gaytandarrak bilatu eta atxilotzeko, 1937ko urtarrilean Rosa Luxemburgo batailoiko konpainia bat lan honetara gehitu zitzaielarik. Ikerketen berri eta geroe eta estuazun handiagoa biziz, atxilotzeko beldur zela, Koba ondoko kobazulo batean 3 egunez babestu zen Gaytan eta handik Nabarnizko Argiarro baserrira eraman zuten, hura babesten zutenek. Bi egun egin zituen Argiarron, baina gertaerek abiadura hartu zutenez, etxekoek inguruko pinudi batetara bideratu eta bertan Gernikako hiru poliziek atxilotu zuten 1937 otsailaren 13an, 16:00ak inguruan, euripean, blai. Testuinguru hartan, Jose Luis Gaytanena izango zen pistola bat aurkitu zuten Argiarron.
Atxilotu ondoren Jose Luis Gaytan Gernikara eraman zuten, atxilotze egun berean Markinako Epaitegiko Epaile Militarrak Gaytanen tokialdatzea eskatu zuen, eta ondorioz, otsailaren15ean gauzatuko zen toki-aldaketa. Behin prozedura abiatuz, galdeketa, diligentzia zein atxiloketa gehienak egin ziren.
Jose Luis Gaytan de Ayala atxilotzear zela, bere hainbat senide eta inguruko eskuindar batzuk matxinoen egitura militarrarekin lotura zutenak, Plazakolako presa gainetik Artibai erreka igarota matxinoen aldera pasatzea erabaki zuten, Madalena auzora helduz.
Alde-egitea 1937ko urtarrilaren 26an gauzatu zuten, astearte euritsu baten gaueko lehen orduetan. Beste aldera pasatutakoak honako hauek izan ziren: Alejandro Gaytan de Ayala Ansotegi, Jose Luisen aita; Maria Costa Anuncibay, Jose Luisen ama; Joaquin Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Fernando Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Ubilletorreko Juan Urriolausokoa Lauzirika; Lezan baserriko Jose Urriolauzokoa Lauzirika eta Felix Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Juan Txopitea Apoita, Daniel Txopitea Apoita eta Domingo Txopitea Apoita; Gabaroko Ramon Ibarluzea Imaz eta Francisco Ibarluzea Imaz; Jose Mari izeneko Larruz baserriko morroia,beharbada bertako semea izango zen: Jose Mari Aranbarri Txurruka; Ataun goiko Antolin Urizarbarrena Aulestiarte; Dolores Alkorta Zulueta (Markinako Margariten burua, Margaritak eskuindar emakumeen antolaketa zen), Jose Mari Duralde Madariaga, Felix Mentxaka Arriola; Gernikako Castor Aldekoa eta Mungiako Markos Bilbao Basterretxea.
Behin lerroa igarota, iheslari gehienak Larruskain gaineko matxinoen gerra posizioetara bideratu ziren, bi ezik. Adinez nagusienak zirenak, Alejandro Gaytan eta Maria Costa, Madalena orduko dagoen Arantzadi baserrian pasatu zuten gaua, sutondoan berotu eta busti-busti eginda zeuzkaten arropak lehortuz.
Ihesaldi hau gertatu eta aste batzuetara izan zen Jose Luis Gaytanen atxiloketa, Jose Luisi babesa emandakoen eta beste taldearen ihesaren ikerketan Markinako epaiketak diligentziak ireki zituen Eusko Gobernuaren Justizia Sailaren agindupean, Instruzio Militarreko Epaitegiko 1937/204 aurre-diligentziak hain zuzen.
Diligentzia hauen haritik, ondorengo herritarrak atxilotu zituzten, batzuk gertaeren aurretik, beste batzuk ondoren: Cesar Olaortua Arana Markinako notarioa; Candido Ansotegi Urkidi (Azpiltzako taberna, gero Xemeingo alkate); Lauzirika baserriko Esteban Ibarluzea Iturraran eta Martina Loiola Urkidi; Lezango Jose Mari Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Timotea Txopitea Apoita (Txepetxabixe), Maria Josefa Txopitea Apoita, Victoriano Txopitea Apoita, Jose Vicente Txopitea Suinaga eta Teresa Apoita Andrinua; Ataunbeko baserriko Pedro Mugartegi Urizarbarrena; Axolako Francisco Iturraran Urkiza; Aulestiko Koba baserriko Juan Uriarte Sangroniz, Maria Uriarte Sangroniz eta Marcelino Uriarte Otaolea; Barbaxolako Serapio Bollar Barruetabeña; Anacleto Txurruka Txurruka (Gaytanen zerbitzaria); Hilarion Amutxastegi Eraso; Jose Urkiza Arriaga; Teodoro Urtiaga Altzibar (Markinako alkate izango zena); Tomas Duralde Kerejeta; Txomin Aretxabaleta Arriola eta Genaro Omaetxebarria Atxikallende (Kortezubiko parrokoa). Aipatu otsailaren 10ean atxilotu zituztela Txepetxabixe, Lauzirika eta Kobako herritarrak eta otsailaren 12an, Gaytan atxilotu bezperan, jakin zutela Gaytan Argiarron zegoela. Atxilotuetako batzuk galdeketa gogorrak, presioak eta tratu txarrak jasan zituzten. Bereizgarria izan zen atxilotu batzuk bazekitela Gaytan preso zegoela eta hasieratik euren partehartzea onartu zutela eta beste batzuk Gaytanen atxiloketaren berri izan ez eta salaketak ukatzen zituztela, nahiz eta Gaytanek gorabehera guztiak deklaratuta zituen, inplikatu guztien berri emana zuen.
Markinako epaitegiko kartzelan izandako atxiloaldian hainbat galdeketa eta diligentzia burutu ondoren, Jose Luis Gaytan, Cesar Olaortua, Esteban Ibarluzea, Serapio Bollar, Marcelino Uriarte, Juan Uriarte, Anacleto Txurruka eta Hilarion Amutxastegi Bilboko kartzelan espetxeratu zituzten, epaiketa zain.
Bilbo matxinoen esku erortzear zegoela, 1937ko ekainaren 19an gure inguruko gudariz osatutako Itxasalde batailoiko Boga-Boga konpainiakoek Larrinaga eta beste espetxe batzuetako ateak ireki zituztenean atera zen kartzelatik Jose Luis Gaytan.
Artikulu honetan itsatsita doaz bi dokumentu:
- 1937ko otsailaren 15ean Jose Luis Gaytan de Ayalak Markinako epaitegian emandako deklarazioa
- 1937ko otsailaren 24an Kasuaren ikerketaren ardura zuen Epaileak egindako informea.
- 1
- 2
- …
- 34
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 