Memoria Osoa gara eta izango gara
Asko zarete eta asko eskertzen dizuegu, proiektu honi emandako babesa: eraso zital hartan hildakoen senideak, bizilagunak, testigantzen senideak, herritarrak, hemen agertzen zaretenok eta gainontzeko guztioi eskerrik asko liburua eskuratu eta Munitibar eta inguruaren aurkako 1937/04/26aire-erasoaren memoria zeuena egiteagatik. Memoria Osoa gara eta izango gara!
Memoria lekuak, ahozko ondaretik Markina-Xemeinen
Atzo, Europako ondarearen jardunaldien barruan, Markina-Xemeingo bost Memoria Leku aurkeztu ditugu. Batetik 1937ko otsailaren 7ko bonbardaketa gogoratu dugu Goiko Portalak eta Abesua kaleak bat egiten duten kantoian. Gero 1936ko urriaren 26an herriak jasandako aire erasoren berri eman dugu Mertzedeko eliza aurrean. Xemeingo zubian kartzelatik irten berria zen miliziano bat hil zuen Guardia Zibilak, toki horretan hildakoa, Eusebio Arizmendi eibartarra gogoratu dugu. Arretxinagako bidean dagoen Epaitegi-Kartzela eraikinean berau babesteko eta memoriari lotutako erabilpena aldarrikatu ditugu. Maddi Sarasuak ikasketa bukaeran prestatu duen Ondare Kulturalari buruzko Masterra aurkeztu digu, non Markina-Xemein eta Etxebarriko fronteko bigarren lerroa balioan ezarri eta Epaiketa-Kartzelako eraikinean honi buruzko Interpretazio Zentro bat jartzea proposatzen duen. Azkenik Erdiko kaleko erlojuaren dorrearen atarian herritarrek bonbardeoetatik babesteko erabilitako babeslekuez aritu gara.
Erantzun aparta izan du gaurkoak, baina apartekotasuna ez da bakarrik erantzunean izan, Markina-Xemeingo Bertso Eskolako bertsolari gazteen ekarpenak era bat borobildu du gaurko aurkezpena.
Haizea, Jokin, Malen, Haizea eta Marenek txukun abestu digute Memoria Leku bakoitzaren deskribapena eta pasarteak, ondarearen ezagutzaz, memoriaren transmisio biziari bidea emanez.
Mila esker gaurko ekitaldia burutzen bidelagun izan zaitugun guztioi eta gaur bertaratu zaretenei.
Memoria ibilbidea ahozko testigantzek azaldua
Gaurko saioan, memoria osoaren bidetik testigantzen pasarteak entzunez egin dugu Etxebarriko herrigunean zeharreko ibilbidea. Zortzi puntu ezberdinetan, bai herrigunean zein inguruko mendietako lehen lerroko fronteko guneak aztertuz, ahozko ondarea tokian tokiko 1936ko gerrako gertaerekin uztartu dugu, ondare ez materiala balioan jarriz, Euronpako Ondare jardunaldien barrruan.
Berriatuako ondarea
Goikolau Elkartearen eta Berriatuako udalaren babesarekin, Josu Santamarina arkeologoaren eskutik «Ondarearen Europako Jardunaldien» barruan ekitaldi bikoitza burutu dugu gaur Berriatuan.
Goizean bisita gidatua izan dugu 2022an Legarmendin burututako indusketa lanak ezagutzera. Bisitaldiarekin lotuta, Madalenako putzuaren inguruko berri eta udalak berreskuratzen ari den basoaren garrantziaz jabetu gara.
Arratsaldean Legarmendiko indusketaren emaitzen berri izan dugu, testuinguru historikoa kronologikoki aztertuz eta azalduz.
Berriatuako jarduerak atari ezin hobeak izan dira bihar Etxebarrin eta datorren larunbatean Markina-Xemeinen izango ditugun bisita gidatuak girotzeko.
Azpeitian izango gara memoria historikoaren astean
Bi hitzaldi, bisita gidatu bat eta memoriarako kanpaiak joko dute astean zehar. Memoriaren baitan Aranzadik eta Azpeitiko Udalak duten lankidetzaren baitan antolatu dute astea.
1936ko irailaren 19a gun seinalatua da Azpeitiko memoria historikoaren egutegian. Tropa Frankistan Azpeitira iritsi ziren eguna da, hain zuzen. Egun horren bueltan, azken urteotan egin bezala, Aranzadi Zientzia Elkarteak eta Azpeitiko Udalak elkarlanean, memoria historiaren ezagutza eta zabalpenerako hainbat ekintza antolatu dituzte. Bi hitzaldi eta Loiolan bisita gidatu bat egingo dira; eta hilaren 19an, 15:00etan bost minutuz udaletxeko kanpaiak joko dute, gerra bizi izan zutenen oroimenez.
Astelehenean, hilaren 18a, Patxi Ibarzabal Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteko kideak, ‘Memoria duen herria eraikitzen. Ahaztuen Oroimena 1936 Makinaldeko frontea elkartearen esperientzia’ hitzaldia eskainiko du. Saioan, Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak azken urteotan egindako ibilbideaz jardungo du. Testigantzen pasarteak, markinaldeko frontean emandako borrokaldiak eta elkarteak landutako gaiekin batera burututako deshobiraketak ere aurkeztuko ditu. Hitzaldia 19:00etan izango da Basazabaleko aretoan.
Hilaren 19an, 1936ko hirailaren 19a gogoratzeko helburuz udaletxeko kanpaiak joko dira 15:00etan, bost minutuz. Iristen ari ziren albiste beldurgarrien aurrean, tropa frankistei beldur zieten ehundaka azpeitiarrek ihes egin baitzuten ordu horretan rolako trenean.
Bigarren hitzaldia, astezkenean izango, irailaren 20an eta ‘Emakumeen aurkako errepresio frankista gerra garaian eta gerra ostean (1936-1945)’ izenburupean, Ione Zuloaga Aranzadiko historialariak eskainiko du. Gerra garaian eta gerra ostean emakumeek Gipuzkoan pairatu zuten errepresioaz mintzatuko da. Horretarako, Azpeitiko zenbait kasu ere azalduko ditu. Hitzaldi hori ere 19:00etan Basazabaleko areto nagusian izango da.
Asteari bukaera emateko, ostiral arratsaldean Eusko Gudarosteak Loiolan duen oroimen gunearen inguruko bisita gidatua egingo da, Javi Buces Aranzadiko historialariak gidatuta. Bertan parte hartu nahi dutenek, aurrez izena ematea komeni da: horretarako memoria@aranzadi.eus helbidera idatzi beharko da. Bisita Loiolan hasiko da memoriaren etxola parean, 19:00etan.
Memoriaren zabalpenerako beharra azpimarratu nahi izan du aste honen bueltan Nagore Alkorta Azpeitiko alkateak: “2014tik, urte asko daramatzagu Aranzadi zientzia elkartearekin elkarlanean. Memoria historikoaren baitan ikertzea, eta egia jakitea garrantzitsuak dira, baina gertatutakoremn dibulgazioa ere ezinbestekoa da”. Helburu horrekin antolatu dute astea, eta herritarrak bertan hartzera gonbidatu ditu.
Javi Buces Aranzadiko kideak, Azpeitian egiten ari direnaren garrantzia aipatu du: “Azpeitian 1936tik gaur arteko giza eskubide guztien ikerketak egin dira eta zabalpenerako liburuak argitaratzeaz gain, horrelako ekimenek ere herritarren artean interesa pizten dute”, adierazi du. Berak gidatuko duen bisitan, udaberrian abian jarri zen Eusko Gudarostearen inguruko proiektu museografikoaren inguruko azalpenak emango ditu eta Loiolak Gudarostearen sorreran izan zuen garrantzia ere izango du hizketagai.
Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika: liburu bat baino gehiago
86.ak ekarri du oroimena eta erreparaziorako (beste) keinu kolektibo bat Munitibarrera. Aurtengo apirilaren 23an.Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika liburua aurkeztu genuen, non argitarapen honek, egun hartan Munitibarren aurka egindako erasoa biltzen duen kronika idatzia jasotzen du.
Azken sei urteetan ondutako alea da kaleratutako hau, izan ere, hamarkada bat inguru igaro da Munitibarrko testigantzak jasotzen hasi gineetik, eta 80. urteurrenaren karira emandako hitzaldiaren ostean, liburua argitaratzeko osagaiak aukeratu eta osagaiz osagai, hitzez hitz, orriz orri sortzen, uztartzen eta josten jardun dugu.
Liburu hau, ez da ale bakan bat. Munitibarren bai Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, zein Munitibarko udalarekin elkarlanean beste batzuetan, memoria historikoa lantzeko bide luze eta bidezidor ugari lotzen dituen ibilbidea landu dugu. Ezin ahaztu, Bengolean (Munitibarko udala, Ahaztuen Oroimena 1936 eta Aranzadi Zientzia Elkartearekin elkarlanean) egindako «Barakaldoko Milizianoaren» hobiko prospekzio lanak, edo eta gisa berean Susaeta baserritik gertu, gorpu baten bila burututako prospezkioa. Biek esperotako emaitzik eman ez arren, gorpuzkinik lokalizatu ez arren, uste dugu ekarpen interesgarria egin ziotela Munitibarri eta memoria historikoari, egia azaleratzeaz gain, herritarren parte hartzea, transmisioa eta gune hoiek, memoria leku izatera eraldatu baitira gaur egun.
Egindako ikerketak, egindako lanek, jasotako testigantzek, gertatuari hitzak, bizipenak jartzeaz gain, errelato kolektibo bat osatzen lagundu diote Munitibarri, eta bide horretan, memoria osoari ekarpen bizia egin diote. Munitibarko Udalarekin batera, 19367-04-26ko aire erasoan kaltetutako guneak, hildakoak hobiratutako hobi komunak zein bonbardaketaren ondoren bonba zuloak zeuden lekuak kokatu, eta memoria bidea sortu eta bisitagai geratu da herrian. Bost gune nagusi biltzen ditu gainera: Abadetxeko ortua (hobi komun bihurtua), Andutza Behekoa (Isabel Elorza Etxaniz hil zen lekua), Zubialde (bertako ortuan izandako hobiraketaren gogoangarri), Bengolea (Barakaldoko milizianoaren hobia) eta Motaune (han hil zen Justa eta Maria desagertua). Hau guztia biltzen duen mapa ikusgai duzue gure werbgunean.
Izan zirelako gara, eta izango gara. Erreparazioak errekonozimendua eta egia dakartza batera, justiziaren egarriaz, hunkitutako malkoek busti dituzte eztarriak hamarkadetan. Muntibarko udalak, Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, herritarrekin batera, omenaldia egin zieten faxismoak eragindako biktima eta kaltetuei. Gertatua ez baitzen gertatu behar, eta ez baita inon gertatu behar. 85.urturrenetan, 2022ko ekitaldian, babes zabala erakutsi zuten bertakoek, gertaera haiek arbuiatu eta errefusatzearekin batera.
Baina testigantzak izan dira urrea, lorea. Garbi ikusi ahal izan dugu hau. Munitibar 1937/04/26 aire-eraso baten kronika liburua aurkeztu genuen 2023ko apirilaren 23an, gertaera haien 86.urteurren atarian. Bertan izan ziren Munitibarko udaleko ordezkariak, Aire-eraso hartako hildako eta zauritutako Munitibar zein kanpoko herritarren senideak (Isabel Elorzarenak, Edurne Ostolazarenak, Joseba-Felix Tobar Arbulurenak, Zuberogoitia…) eta 1936ko gerrak hil edo desagertuen beste senide batzuk, liburu hau osatzeko ezinbesteko izan diren testigantzen senideak…
Izan ere, 1937-04-26ko aire eraso hartan, munitibartarrez gain, bertan ziren gudari eta milizianoez gain, Munitibarren babes hartutako zibilak, errefuxiatuak ere hil eta zauritu ziren. Hamarnaka hildako eta zauritutako, noraezak hartutako goiz basati hartan.
Elkarlanean sortutako lana da liburu hau. Ekarpen kolektiboa eta modu horretan aurkeztu genuen. Transkripzioak egiteko ardura hartu zuten taldeetako kideek hainbat pasarte irakurri zituzten ekitaldian, non liburua nola antolatu eta osatu den azaldu geneuen. Nola ez, ekitaldian, haien lekua izan zuten, liburaren balio garrantzitsuenetakoak diren testigantzak. Lotura honetan aurki dezakezuen bideoak jasotzen du haiei eskainitako omenalditxoa.
Elkarlan hau hedagarri izan da, oraingoan ere, memoria bakarra dugun baina herri ezberdinetako kidee direnekin. Gernika Memoriaren Lekuko plataformako kideak gurekin izan ziren, eta baita aurten gonbidatu bereziak ere: Antzeko gertaerak eta bizipenak izan zituzten Lleidako La Baula Ateneuko kideak. Hiru herri memoria bat.
Bide honetan, eskerrak ematea baino ez zaigu geratzen. Bide, ale, ekarpen hau egiten lagundu duten guztiei, parte hartu duen orori, laguntza, keinu, babes edo eta kritika. Bidea zoragarria da elkarrekin egin ezkero. Haiek eman ziguten, haiek zuten baliotsuena: bizipenak, historia. Orain gure memoria da, eta izango da.
OIHARTZUNA KOMUIKABIDEETAN
Saturraran 1938-1944. Emakumeen kartzela
1938ko urtarrileak ekarri zituzten lehenengo presoak Saturraranera. Etxeak oso egoera txarrean zeuden, kristalak apurtuta, ormak zikinduta, altzaririk gabe, azkena gelditu zirenak Ondarroako Falangera eraman zituzten eta.
Egoera horretan zeuden etxeetara iritsi ziren lehenengo presoak.
Kartzelara iritsi orduko aldean zekarten guztia kendu eta koarentenan sartzen zituzten banaka gelara. Hori presoak nola portatzen ziren ikusteko izaten zen. Hasieran hilabeteko kuarentena betetzen zuten, apiriletik aurrera iritsi ziren emakumeak ordubete egiten zuten gelan bakarrik eta gero besteekin batera gelara eramaten zituzten. Ez zegoen hilabeteko koarentena egiteko guztientzako lekurik.
Gelan, 45zm zeukan preso bakoitzak, hormaren kontra lurrean eserita ematen zuten eguna. Ezin zuten elkarrekin hitz egin, ezta keinurik egin ere. Moja zaindaria mirilatik begira egoten zen eta norbait hizketan harrapatzen bazuen zigotu egiten zuten. Goizeko zazpietan jaikitzen ziren eta formatuta egon behar izaten zuten mojak atea irekitzen zuenerako. Gosaritan txokolate ontza bat, (“hondarra ematen zuen” Karmina Merodio ) edo bi piku lehor ematen zieten jateko eta horrekin eguerdira arte. Eguerdian bazkaltzera txandaka jaisten ziren jangelara gela batekoak bestekoekin harremanik ez izateko. Arratsalde osoa berriz ere gelan eserita eta iluntzeko 7etan afaria eta isiltasuna hurrengo goizera arte.
Asturiarrak oso emakume gaiztoak zirela esaten zuten mojek eta ez zieten presoei eurengana hurreratzen ere uzten, jan egingo zituztela pentsatzen omen zuten. (“pero como podian ser tan ignorantes” Karmina Merodio).
Barruko zaintza 25 mojak egiten zuten. Kanpoko zaintza soldaduek egiten zuten. Villa Osa eta Ketetxe ingurutik zaintzen zuten kartzela.
Nola lortzen zuten hain moja gutxik hainbeste emakume ordenean edukitzea? Disziplina, gosea eta zigorrarekin.
Saturrarango kartzelako ate haundian hau jartzen omen zuen:
“Huye al delito, compadece al delincuente, seriedad de un banco, caridad de un convento y disziplina de un cuartel”
Emakume presoek ahobatez esaten dute baldintza guztietatik betetzen zen bakarra disziplina zela. Edozein txikikeriagatik zigortzen zituztela, gutunik gabe, bisitarik gabe edo zigor gelara bidalita. Zigor gelak errekaren parean zeuden, lur azpian eta itsasoko marea igotzen zenean, ura sartzen zen gelara. Zigor gelak erabiltzen zituzten hildakoak edukitzeko ere. Sagrario Merodio: “Me castigaron y me llevaron a la celda que estaba debajo de la tierra, al lado del rio. Me metieron donde estaban las cajas de los muertos. Yo no se cuanto tiempo estuve alli, porque se olvidaron de mi. Empecé a aporrear la puerta y por alli pasaban Don Jose Maria el cura y una monja. Don Jose Maria le preguntó quien estaba alli, y entonces me abrieron la puerta… Mis compañeras me dijeron que parecia que estaba loca cuando me llevaron a la celda. Pasé mucho miedo, mucho miedo”.
Josefa Garcia Segret maestra galiziarrak bere laguna Dolores Valdes zigortu zutenekoa kontatzen du bere liburuan (Abajo las dictaduras)”Testigo experimental fue mi amiga Dolores Valdes, que navegó milagrosamente durante mas de media hora que ya le llegaba al estómago, estando encerrada en un calabozo del sótano…”
Emakume presoak bereziki gogoratzen dute zuzendari izan zen moja Maria Aranzazu Velez de Mendizabal “Sor Veneno” deitzen zioten eta beren esanetan jantzi zuriak baina bihotza beltza zeukan.
Gosea.
Janaria gutxi eta txarra ematen ziotela esaten dute emakumeek. Denek aipatzen dituzte lentejak azal hutsak eta zomorroz betetakoak izaten zirela diote. “Desde que salí de la cárcel no he podido comer más lentejas. No me entran” Karmina Merodio.
“Teniamos tanta hambre, tanta hambre que cuanco íbamos a la cocina a pelar patatas, las que estaban pasadas nos las comíamos. Crudas, si, crudas. Las que estaban pasadas, sabían mejor” Asunción Rodriguez del Pulgar
Umeak ere jateko bila ibiltzen ziren euren amei emateko. Teresa Martinek esaten du azaren erdiko gogorra ematen ziola bere amari jateko.
Emakumeentzat kartzela sartzen zen janaria eta umeena mojek estraperloan saltzen zuten.
“Sacaban sacos de comida por Galdona y luego no habia nada para nosotras. Solo nos daban agua y algun trozo de patata. Al principio no íbamos a por pa comida pero luego si caía un trozo de pata al suelo íbamos a por ella” Asunción Rodriguez del Pulgar
1940an goseak eta tifusak eraginda 52 pertsona hil ziren Saturraranen 15 emakume eta 37 ume.
Umeak.
Francok bere errejimenaren ekintzak zuritzeko bazituen lagunak horietako bat Antonio Vallejo Najera psikiatra.
Bere esanetan “etsai politikoaren gaitasun psikologikoa garailearena baino makalagoa da eta gainera gaiztoa eta arriskutsua da”(…)“etsai politikoa gaiztoa denez kartzelan sartu behar da, desegin egin behar da, arrazaren mesederako”
Aitzakia ona preso zeuden amei euren umeak kendu eta eskuindarren familietara eramateko edo umezurtztegira.
1940an atera zuten legea amak umeari bularra emateko eskubidea aitortzeko, baina bere tranpa ere bazuen lege horrek, izan ere, umeak 3 urte betetzen zituenean amarengandik aldendu egin behar zen umea. Orduan taldeka antolatu eta trenean sartuta bidaltzen zituzten. Mari Campos eta Teresa Martinek horrelako bidaia egin zuten Madrilera, baina, zorionez familiakoak atera ziren trenera eta eurak jaso zituzten. Beste asko familiarik gabe eta zeinek jasorik gabe gelditzen ziren eta horiek ospiziora edo militar zein eskuindarren familietan banatzen zituzten. Concepcion Vazquezen umea ere tren horietako batean bidali zuten baina inork ez zuen jaso estazioan. Kartzelatik libre gelditu zenean hasi zen bere umearen bila eta Valentzian aurkitu zuen militar baten etxean.
Mutrikun, amabitxiek jaso zituzten euren besoetako umeak amek kartzelatik irten arte. Bene Olazabalek jaso zuen Paquita Izco bere etxean amak kartzelatik irten arte, gero Kartagenara itzuli ziren.
Kartzelan zeuden umeen izenik ez da agertzen inon. Izenik gabe, preso anonimoak bihurtu dira. Xabier Basterretxeak Errejistro zibila eta Parrokiako liburuak aztertuta lortu du 109 umeri izen-abizenak jartzea. Saturraranen jaiotakoak, Mutrikun bataiatutakoak edo Mutrikun enterratutakoak dira.
Emakume presoek gogoan dute Ondarroa eta Mutrikuko familiek emandako laguntza bai janaria emanda, bai umeak jasota eta batez ere euren familia hain urruti zutenean, hurbiletik euren bisitekin babesa ematen zietelako.
Saturraranen 1938 eta 1944 bitartean 4.000 emakume preso pasa ziren, ehundaka ume anonimo eta horietatik 177 hil egin ziren.
Saturraranen preso egondako emakume eta umeei gure omena lerro hauetatik.
Senideek burkideekin ehortzi dute Jose Martin Arrieta Ikaran gudaria
Duintasunaren kolunbarioan, Elgoibarren ehortzi dituzte senideek Jose Martin Arrieta Ikaran gudari gaztearen gorpuzkinak. Xemeingo Inuspe baserrian jaio zen eta oso gazte zela, 1937ko maiatzean hil zen EAE-ANVko kide zela Solluben izandako borrokaldien ondorioz. Begoñako hilerrian hobiratu zuten eta Aranzadi zientzia elkartearen gidaritzapean aurrera eramandako lanen barruan deshobiratu eta identifikatzea lortu zen. Aurten, otsailaren 11an gorpuzkinak senideek jaso zituzten eta orain, bere burkideen ondoan hobiratu dute. Azken agurra eta omenaldia eman diogu senideekin bat eginez.
- 1
- 2
- …
- 35
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 