Testigantzak
Agustin Gurrutxaga Garate
Agustin Gurrutxaga Garate, Berdeskunde baserrian jaio zen. Elgoibarko San Migel auzoan 1917ko irailaren 20an.
Berdeskunden zegoela harrapatu zuen gerrak bete betean. Ordurako, auzotarrak gerra usaina hartuta mugimenduan hasita zeuden, baita etxekoak eta alboko etxekoak izan ere Elgoibarko arduradun errepublikazaleen gomendioz familiak ebakuatu egin zuen.
Agustin etxean geratu zen eta alboko etxean (Berdeskundeko beste bizitzan) Andres Agotek ere horrela egin zuen. Milizianoek hartu zuten Berdeskunde ingurua lehenengo, eta bere begiekin ikusi zuen Zierdamendiko borroka (1936/09/25) baita, geroago erreketeen etorrera. Morkaikon hil zen Borbon-dar printzipea ezagutu zuen Berdeskundera etorri zenean eta behin frentea finkatuta frankistek hartu eta gerrara eraman zuten Agustin, sasoiko mutila.
Eskoriatza-Aretxabaletan jardun zuen Artillerian gerran, gero handik Bergarara eraman zuten geroago Elgoibarko Karakate gaineko posizioetan kokatzeko. Handik ikusi zuen Errepublikazaleen erretirada Arrate-Urkotik atzera zioazela eta frenteak aurrera egin ahala Muxika, Morga, Balmaseda eta hainbat lekutan ibili zen Bilbo faxistek hartu arte. Geroago, Frankistek, Asturiasera eraman zuten, beti artileria astunarekin gerra egitera behin «Frente Norte» erorita Huescara joan behar izan zuen hango frentera.
Oharra: Testigantza editatzen ari gara. Aurrerago jarriko dugu bideo zein idatzizko formatuetan.
Jesusa Urkidi
Jesusa Urkidi 1935n jaioa. Euskitze baserrian.
Castor neba jaio barri zela etorri ziren etxera. Hilabete batzuk baino ez zituen izango 6 inguru edo. Iraila zen eta soldauak etxera etorri ziren iluntze batean. Etxean zegoen dana hartu janaria, Urdaixe etab… eta barriro alde egin zuten.
Biharaumunean etorri ziren barriro gurera baina oraingoan bertan gelditzera. Handik alde egin behar genuela esaten ziguten, eta erdi bultzaka atera zuten gure ama, Castor txikia besoetan ebala. Aitona astoaren gainean zozelan jarri eta han joan ginen.
Gure etxe ondoko gailurretik inguru guztiak ikusten dira: Kalamua, Oiz, eta baita Amulatei aldea ere.
Frentea gelditu egin zen, 7 hilabetetan. Diotenez, ez zuten muniziorik (frankoren aldekoek) eta gelditu egin zen. Guk 7 hilabete horiek aitaren familiakoekin pasatu genituen Elgoibarren, Karakate barreneko baserri batean.
7hilabeteotan, PAK-PAK tiroka jardun zuten. Etxebarriko elizan ere markak daude, lehengo Txomineneko etxean ere baziren kainonazoen markak.
Egun Tomasena den etxe honetan ere Kattalin josten egon ondoren, bonba batek josteko makina hautsi zion.
Baserri batzuetan ia ia ez zen ezta nabaritu frentea eta ezta gerra bera ere. Basaben, Arentzan… etxean egon ziren, horietako batzuetan gainera jente asko. Gu geu be, Gandixan egon ginen, baina han ez zegoen janaririk eta bertakoak eta gure aita estututa, beldurtua joan egin ginen Elgoibarrera, Mandiola-Amulatein zeudenei baimena eskatuta.
Aitona elbarria zan, ia mugitu ere ezin izaten zuen egin eta 7 hilabeteok pasatu ondoren Euskitzera itzultzean hark erakutsi zizkigun batuketa eta kenketa eta irakurtzen. Hura jantzia zen, Rioja aldean ibilia baitzen. Gaztelera apur bat zekien.
Bueltatzean Euskitzeko etxea dena apurtuta zegoen. Bonbaz zulatuta, eta Euskitze zen hura korta eta sabai bezala jarri eta etxe berria egin zuten 1945ean.
Etxe ingurua, zein tontor ingurua trintxeraz josita zegoen. Euskitze ingurua zikinkeriz josita zegoen, han hainbat eta hainbat ziren hildakoak. Gure aitak, trintxera haiek estali eta ortua eta soloa lautu nahi zituen, saiatu ziren baina lurrak behera egiten zuen eta kostata lortu zuten.
Handik gerora, auzoko Urki baserrikoari laguntza eskatuta goldaketan hasi ziren, auzokoak ez zion sinesten soloa hazurrez josita zegoenik eta golda sartzen hasi ziren, barrurago sartu eta han agertzen zirenak agertuta mareatu ere egin zen auzoko hori.
Abadearengana joan zen aita, ea hezur eta gorpuzkin haiei zer egin behar zitzaien galdezka. Abadeak, norenak ziren ez zekitela eta Trintxeretan lurperatzeko esan zion. Eta hala egin zuten.
Gerora, Euksitzen zegoen kartutxo eta bonba ondokoin piloaz jabetuta jentea joaten zan bertara bala eta kartutxo ondokinak lurpetik atera nahian. Aitak haserre bidaltzen zituen, etxe ingurua lautzea hainbeste kostatu ondoren zuloak egiten zizkielako.
Euskitze inguruan, esku bonba asko zeuden, baita minak, kartutxoak eta burdinezko posteak non nahi ere. Esku bonbak pinu kaskarak bezalakoak ziren. Mina batek, mendi aldera zegoen jarrita, aita kezkatuta zeukan. Gerra bukatu berri zegoela, soldadu bati agertu zion bere kezka: Soldaduak beldurtuta bera ez zihoala mina ukitzera eta azkenean aita joan zen. Bertaratu eta tontorrerantz zihoala mina horrek errementatu eta aita zauritu zuen. Izugarrizko zauria egin zion sahiets aldetik sartutako metrailak eta oso gaizki egon zen sei hilabetean edo. Muniben zegoen ospitala eta hara eraman zuten. Gerora sendatu egin zen. Behin neuk ere esku bonba bat aurkitu neban eta han joan nintzen pozarren etxera. Gurasoak beldurtuta agudo jendu zidaten.
Etxebarriko erberan, tiroek ez zuten beldurtzen jendea. Uste zuten PAK haiek entzun arren berdin jarri zitekeela lanean. Horrela, nabo ereiten ebizela Kattalin Tomasenekoak kontatzen zuen nola tiroa entzun eta sakua jartzen zuten buruan babesteko eta bala jausi arren metro batzuk harutzako jarraitzen zuten lanean.
Bala galdu batek hil zuen Astakoa barinagako bidegurutzean, Peñaneko abadea ere hil zuten, baina hau eraman egin zuten Gipuzkoa aldera. Etxebarriko abadeak, Txikinen eskutatuta egon ziren, bedar artean. Soldaudak konturatu ez eta salbau egin ziren.
Josefa Baskaran
Josefa Baskaran (Barinaga, Illo 1914-Barinaga, Azabel Beheko, 2008)
Illon jaio nintzen, gerra aurretik ezkondu eta 13 hilabetera eraman zidaten gizona. Azabel bekora ezkondu ninzen Jose Agirregomezkortarekin (1910). Gu ezkondu eta 8 hilabetera hasi zan gerrie, ta gero, gizona eraman zidaten gerrara. Urte bi eta erdi egin eta etorri zen etxera, gerrara eraman eta gero. Frentera eraman zuten Jose, lehenengo hemen, Barinan eta geroago faxistekin ibili zen.
Hemen Barina inguruetan burrero ibili zen (errepublikarrekin), Kalamuan egon zen frentea eta hara joan behar izan zuen. Kalamua baino beherago zeuden postuak, Arantzamendi esaten diotena, hara; burrero, janaria igotzen jarri zuten.Gero atzera geratu zen. Josek ez zuen nahi aurrera joan; biharamonean Etxebarrirako prestatzeko agindu zioten, Josek utziko zutelakoan zegoen, baina, berriro hartu zuten eta akabo. Oraingoan nazionalak hartu zuten. Horrelako kontu tristeak dira gerrakoak.
Ezkondu eta 17 hilabetera eduki genuen lehenengo alaba, beraz, umeak 4 hilabete baino ez zituela eraman zuten senarra frentera.
Aginagan abade plazentziar bat zegoen, bazekien frentea zetorrela eta gau baten hark egin zituen oihuak: ¡Viva franco! ¡Viva franco!…
Etxean sartu ziren, gure ama zena hemen zen, eta pentsa, Aginagako abadea soldaduekin etorri zan eta berak sartu zituen ganbaratik soldaduak etxera. Abadeak bazekien frentea zetorrena, eta zain zegoen. Esnea eskaini zien orduan amak soldaduei eta sukaldea bete zela, gogoan dut… Ni logelan nengoen, goiza zen eta orduan tiro bat entzun zen sukaldean, gogoan dut, beldurgarria izan zen, ze jangoikoaneko izango ote zen beldurrez eta dirudienez, soldaduren bati eskopeta edo ipini bera begira eta tiro egin zuen, etxeko sukaldean.
Soldaduak gure etxera etorri zirenean, uda partea izan behar zen, ezin esan nezakezu baina uda partea izan behar zen, apirilekoa da nire alaba nagusiena eta jaio barri zegoen…, orduan pasatu ziren Frankon aldekoak.
Hau pasu lekua zen, goitik behera, Aginan sartu eta solo bitartetik bidetik, hortik sartu ziren. 6 hilabetetan egon zen frentea Kalamuan; Arandoko bizkarrean ere, badira trintxerak.
Askonabitxeko neska hil zuten bertan etxe aurrean, Benantzia Muguruza, Kalamuatik tiro botata. Beste neska gaztetxo bat, Kosteikoa, ere, tirue Kalamuatik jaruti ta… Neuk ere ia ia, zapiak askan jotzen nengoela bala galdu bat etorri eta hau baino gertuago sartu zitzaidan, zapiak zeuden tina barrura. Beldurgarria.
Soldaduek janaria eramaten zuten etxetik, arrautzak eta horrelakoak eramaten zituzten, soldaduak etxera etorri eta guk saldu egiten genituen arrautzak. Frentea pasatu zenean, frankoren partekoak eta aurretik gorriak.
Hemen bestekoan ere hil zan, Azabel Goiko semea, Agustin Laka. Ama, Santa Mañe egun batean hil zen, bera, eraman zuten eta laisterrera hil zen, Toledon, bonba bat bota zuten eta lur pilo baten eraman zituen azpira.
Gizona gerran zela, ahizpa eduki nuen laguntzen, Etxebarriko Aulestiko Martina, eta aita zana ere hemen zen. Martinarekin nengoen zapiak joten tinan, xsixsixsi neure kontran bala galdua sartu zenean. Susto ederra hartu nuen!
Kainoirik eta hona ez zen sartu baina botatzen zituzten bai. Orei zahar dago hor goia, eta hara bai, etxe ondora Kalamutik nazionalek botatako kainonazoak iritsi ziren.
Barinako eskoletxearen atarian ere sartu omen zen, zera, bonba bat. Berriro horrelakorik ez dadila etorri, hori da nik esaten dudana.
Hegazkinak bai, ibiltzen ziren, ene! Gogoan dut, soloan, jorratzen genbiltzala hiru hegazkin bueltan bueltan zebiltzan, jo behar ginduezela ta, beldurgarria zen.
Gerran, harrapatzen zituzten guztiak eramaten zituzten frentera, hil zitzaizkidan niri, Orian lehengusu bat, Bentio Ibarluzea; hura eraman eta bala batek hil zuen segituan. Barandikuko hiru lehengusu ere hil zizkidaten. Urten frentera eta gehiago ez genuen jakin berririk; Jose Domingo zuen izena
Fausto Beñe-ko, 18 urterekin eraman zuten baina harek anai bi zituen aurretik gerran eta libratu egin zen. Hainbat etxetan libratu arren, errukiagatik bardin eramten zuten jendea frentera, ea ni hemen nola geratu nintzen, ume txikiarekin eta aitite zaharrarekin. Ni eta beste asko ere bai. Gizonak hilda etorritakoak ere bazire e! Ene, berriro horrelakoak etorriko ete diren beldur naiz.
Ziotenez, Ilaispeko morroi bat, usabak, beste frentera pasatu arazi zuen, esaten zuten. Morroi hori arrapatu egin zuten eta deklarazioa hartu ondoren, (ea nondik eta nola etorri zen), eta harek esan zuzen zuzen nola usabak jarri zuen eta kartzelara eraman zituzten. Konfesatu eragin zioten, nola joan zen edo zen eta harek konfesatu zuen usabaren agindua zela. Gero, jakin zutenean nola joan ziren, eta han ez zeudela, hil egin zuten Ilaispeko aitxe, Patxi Baskaran eta kartzelan zeuden gehiago, Alemanek botatako bonba batek. Bilboko kartzelaren baten izango zen. Amarik eta aitarik barik geratu ziren haiek. Ama aurretik hil zen eta aita kartzela horretan.
Urrengo, Migel Baskaran, Patxiren anaiak, morroiari zitazioa egin ziola esaten dute, eraman eta hil egin homen zuen. Behintzat, azkenerako mordoa hilda.
Inora ez ginen joaten, gu bestelan, Eibarrera joaten ginen plazakora. Uda partean madaria geneukan asko, Ondarrura be madaria saltzera joaten nintzen ni Txasiokin asko. Baina bestela zapatu guztietan Eibarrera, frentea egon zenean ez. Orduan ez ginen joan ezta behin ere. Denpora hori tristea zan.
Gerran ibili ziren, ingurukoak, Joxe Beide (1910-2009), Felix Txikiñe, nire neba zana, Antonio Baskaran, Aispeko Gregorioi be, txanda etorri zitzaionean eraman zuten soldadu eta hantxe, hara eta hona… eta ni, mutila izan banintz, akabo, atrapatuko ninduten gerrara. Nik lau kinto nituen hemen eta denak eraman zituzten gerrara. Eta horrela, gure denpora horrela pasatu zen.
Migel Agirregomezkorta, nire koinatua, Jesuita zen, Oriako beste jesuita batekin batera, (Domingo Ibarluzea hil egin zuten) harrapatu zituzten, Miguel, eskailera azpian gorde zen, Madrilen zeuden. Gero Japonera joan zen eta 2005ean hil zen.
Juan Loiola
Juan Loiola ( Etxebarria, Urkaregi-Kurutze 1929 – Etxebarria 2013)
Gerra etorri zenean, hemen egon ziren, etxe ondoan, guk, urte bete pasa kanpoan egin genuen, irten egin behar izan genuen, bestelan berton hilko ginen.
Hemen, trintxerak danean egon ziren, bakizu, zanja antzekoak ziren, tiroak egiteko lekuekin…hemen, etxe ondo zelai guztian. Hor etxe ondoko hiru arbolen tartean, obus bat be badago, eztanda egin barik.
Urrutira ikusi zituen gure aita zenak nola zetorren frentea, gurdian ahal zena kargatu eta Itxilartera alde egin genuen lehenego, gero Oinaztegira, Arnoate baino pixkat honutzago.
Aldeta egon ginen Oinaztegin, gure ama, Itxilartekoa zen, orduan, bere familiarengana joan ginen frentea iritsi zenean. Lau neba-arreba ginen, hiru arreba eta ni, gazteena, 7 urte nituen orduan. Tio eta Tia bizi ziren Oinaztegin, ortuan ibiltzen ginen eta inguruan lanak egiten. Ganadua Loperrekan geneukan, gero Oinaztegira eraman ahal izan bageneuen ere..
Inguru horretan, baziren postuak, baita hemen Urkaregi-txikin ere. Urte bete inguru egin genuen horrela.
Bueltan, etxe ingurua dena, trintxeraz josita zegoen, eta gainera etxea erre egin zuten, azkenean. Obusak, balak etab aurkitzen genituen soloan, goldaketan egiterakoan, igitaiarekin jo ere berdin egiten genituen, pentsatu ere ez genuen egiten eztanda egin zezakeenik.
Etxea berriro egin behar izan genuen, etxe barik aurkitu ginen. Gainera, soloetako trintxerak bardindu beharra ere izan genuen, zelaia dena lokatzez, birrinduta, zikinez beteta etxe ingurua, trintxeren sakuak ustelduta…
Frentera kintxadak altzatutakoak ere baziren, Loperrekakoak adibidez. Tio Juanito Juan Loiola, gurean ere eraman zuten frentera eta bere anaia Jose Ramon Loiolak, Ondarroan itsasontzi bat hartu zuen eta alde egitea lortu zuen. Juan eta Jose Ramonen arreba bi ere, Dominga Loiola bat eta bestea, Argentira alde egin zuten.
Zaurituak izan ziren hemen inguruan. Goikoneko andrea, igitaiarekin lanean,granada 
bat ikutu eta eztanda egin zion. Ate baten gainean jeitsi zuten San Migelera, tripak airean, gorputza txikituta, Elgoibarrera eramateko. Denbora pasata, zauriak sendatu zituen.
- ← Anterior
- 1
- …
- 7
- 8
Ahaztuen Oroimena 1936 