Aranzadi
Baltzola Goikoren egia
1936ko urriaren bukaeran gertatu zen. Gerratik ihesi, Eibartik etorritako herritarrak, babes hartu zuten Etxebarriko Baltzola Goiko baserriko sendian.
Ordurako, Gipuzkoatik ihesean, gurdi bete objektu, ikustera ohitzen hasiak ziren Mendi Ondo inguruko baserrietan bizi zirenak. Probintzien mugak banatzen zituen etxeetatik behera, Bizkaiko erretaguardiara zetorren herritar lerroa, maldan behera.
Baltzola Goikora etorritako Eibartarrak, gerra betean gaisotu ziren, gerrak gaisotuko zituen, edo gerrak gaisoaldia heriotzera eramanarazi zien. Bertan bizi ziren Arrillaga-Lizundia familiak, ardura galanta hartu behar izan zuen: hildakoen hobiraketa. Ez zen erraza izango, tropa frankistak etxe buruko tontorrean, hauen aurka, errepublikaren defentsarako miliziano eta gudariak ber bertan. Ez hara ez hona, baratzean hobiratzeko ardura hartu zuen. Patxi Kalzakorta eta Pedro Juaristi, Baltzola Beheko auzokideek lagundu zieten zeregin honetan; Patxi trebea zen arotz lanetan, Pedrok lagunduta, Joe Mari Arrillagari (Baltzola Goiko baserriko, aitona) lagundu zioten hobiraketa lanetan.
Gaur, Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, testigantzei esker ikerketa abian jarri ondoren, Aranzadi Zientzia elkartekoak izan dira Baltzola Goikoan, gorpuzkinak lokalizatzeko ahaleginean. Baina ahaleginak ahalegin, ezin izan da hilotza lokalizatu. Memoria historikoak dituen erronken eta higaduren erakusle.
Lekukoek, irmo transmitizen dute, han bazela hobiraketa bat, baina denborak, urteen joanak, eta lurraren erabilera ezberdinek, esperotakoa desioan geratzera eramaten dute. Beste hark zioen bezala, Urak dakarrena urak daroa, lurrak emandakoa lurrean gelditzen da. Eta gu hemen, beti gu hemen.
Hiruren azkena
Zelaietaburun hil ziren. Faxismoari aurre eginez, seguruena 1936ko irailaren azkenetan.
Jose Mari San Martin (Soarte baserria, 1925) eta Pilar San Martin (Soarte baserria,1927) gerra frontea igaro berri igo ziren Zelaietaburura aitonarekin. Hark aipatzen zien nola «hor gizonak daude hobiratuta, ez gerturatu». Mariano Retolaza Larreategik (1898-1970) berriz, lurperatu orduko ikusi zituen hilotzak Zelaietaburuko lubakian, errenkadan. 1955 inguruan kontatuko zien Inazio eta Santiago semeei, Iruiturritik: «han, harkaitz haiek dauden tokian, hiru hildako ikusi nituen (…)».
Elgoibarren, 1936ko altxamenduaren eta ondorengo gerrak utzitako biktimentzako Duintasunaren Kolunbarioan hobiratu ziren
Zelaietaburuko hiru gudariak eta beste 21 burkide. Lemoan, Larrabetzun, Legution, Donostian, Galdamesen… eta beste herri batzuetan deshobiratutakoak atzoko 24ak. Ramon Portilla CNTko borrokalaria, Millan Zabala Donostiako Udaleko Gauzainen Kidegoko langilea, eta Nicolas Obregon Euzko Gudarosteko CNTren Sacco Wanzetti batailoiko kaboa izan ziren identifikatuta hobiratu ahal izan direnak; gainontzeko 21ak, ezezagunak.
Horregaitik, Etxebarriko udala, testiguak (Jose Mari San Martin, Ignazio Retolaza eta Santi Reotolaza) eta Ahaztuen Oroimena 1936
elkarteko kideen artean hobiratu genituen Zelaietaburuko hiru gudariak. Merezi duten moduan. Herritarren babesean, azken agurra jasoz.
Haien omenez, gaur egungo balditzek ahalbidetzen dutelako
Legutioko gertaeren inguruan jardun genuen apirilean. Aurten, Legutioko udalak antolatutako memoria astean, herritarren aurrean aurkeztu ahal izan dugu esku artean bildu dugun dokumentazio lana.
Itxarkundia batailoiko hainbat kide (beste batzuen artean) hil ziren 1936ko azaroaren 30ean Legutio inguruetan hasitako ofentsiban.
Bertan lurperatu zituzten, Zabalain, Kurutzalden eta haietako batzuk deshobiratzea lortu zuten 1977 ko urrian, haien burkide zaharrek; Felipe Lizaso komandante ohia buru.
Legutioko hilerrian daude ordutik, kutxa batean, 50.horma hobian. Gaur egun, dauden baliabide eta aukerak egonik, gorpuzkin hoiek deshobiratu eta aztertzea eskatu, aurkeztu dugu. ADN laginak lortu eta identifikatzeko saiakera burutzeko.
Hemen eskuragarri uzten ditugu hitzaldi edo aurkezpenean erabilitako bideoak eta Legutioko udalean, Aranzadi Zientzia elkartean eta Gogoran aurkeztutako oinarrizko txostena.
Severo eta Juan Guenaga Zelaia: 80 urteko amaiera
Bi anairen historiak entzunak dira 1936ko gerrako pasarteetan. Etxebarrin, Etxetxuko bi anai hil zirela ere, gauza jakina izan da herritarren artean. Gehiago edo gutxiago jakingo zuten duela 80 urte, maiatzean, bi anaiak, hamabost egunen barruan, Bizkaiaren bizkarrean hil zirenean.
Etxetxun, Matea eta Joakinek zazpi seme alaba izan zituzten, haietatik bi, Severo Guenaga Zelaia, eta Juan Guenaga Zelaia gerrak harrapatu zituen bete betean.
Severo, 1909ko azaroan jaio zen eta 1933ko irailean ezkondu Josefa Bereziartuarekin, Lausagarreta baserrira. Juan berriz, 1912an jaio zen bertan, Etxetxun bizi zen; ezkongabea eta bizargina, garai hartako agiriek diotenez.
Ez dago argi oraindik zein izan zen Severoren ibilbidea. Bai ordea amaiera. Haien ilobek, behin baino gehiagotan entzun zuten nola, haien osaba biak hil zirela, gerran. Juanita Barruetabeña Guenaga zein Agustin Guenaga Zelaiak duela urte batzuk, haien lekukotasuna eman ziguten, osaben ingurukoak testigantzan jasoz baina gainontzeko senideek ere, Severo eta Juanen nondik norakoak eskaini dizkigute.
Ez dugu argitzerik izango, baina, Josefak itxura danez, bere senar Severoren berri izan zuela uste da. Badirudi, zauri larriak sendatzeko ahalaginetan zirela, bisitan joateko aukera ere izan zuela. Auskalo. Ez zen erraza izango, une horretan Bizkaia erdibitzen zuen gerra frontea igaro eta Bizkaiko barrenera sartzea.
Hil zirela berria jaso zuten, hori jakina da. Sufrimendua eta samina urteetan bizi izan zutela ere ozen transmititu digute senideek.
Bizkaiak maiatzean, barnealdeko herrietako gerra hotsez zuen barrua. Sollube, maiatzaren 14an okupatu zuten faxistek, Bizkargin, maiatzaren 8an hasitako borrokaldiek 11 egun iraun zuten, ehundik gora hildako. Geroago etorriko zen Lemoatx, maiatzaren 29an. Gerrak esna zuen Bizkaia, gerrak su zelai bilakatu zuen Bizkaia, beste behin, oraingoan, maiatzean, sumendi inguruetako mendi gainak. Etxetxuko senideak ere, antzeko izango ziren. Nola ez sutu barruak?
Notizia, maiatzak 12: “Juan hil dok”. Handik gutxira, hilko zen Severo. Bigarren semea, bigarren anaia, bigarren neba, bigarren gaztea.
1937ko maiatzaren 12an hil zen Juan. 1936ko azaroan Etxebarriko ebakuatu gisa erregistratu eta Munitibarko Aransolon errefuxiatu zen (senideen baserrian). Hurrengo, Barakaldoko Munoako koarteletan zegoen osasungitzan (1937 martxoa-apirila). Maiatzean, Bizkargin zeuden Celta batailoi anarkistako kideak artatzea egokitu zitzaion. Bertan, zauritu zen eta handik Basurtuko ospitalera eraman arren, hil egin zen; Bilboko hilerrian lurperatuz.
1937ko maiatzaren 24an hil zen Severo, metrailak eragindako zaurien ondorioz. Ustez Bizkargin; Getxon hobiratu zuten.
1937ko maiatzetik 80 urte igaro dira. Orduan, gerra betean, sugarretan ziren Bizkaiko tontorrak, eta sugarretan etxekoen bihotzak. Urtero, maiatzaren lehen igandean elkartzen dira Txorierri inguruko herritarrak Bizkargin, bertan borrokatu zuten gudarien omenez. Egun beran, Severo eta Juanen senideekin elkartu eta duela 80 urte gertatutakoaz jardun genuen.
Juanen heriotza argitzea errazagoa izan da. Dokumentazio eta ikerketa lanak argiago egin izan dira. Baina Severo? Inork ez zekien ezer, inon ez zegoen ezer.
Jimi Jimenez, Aranzadiko kideari esker argitu ahal izan dugu Severoren heriotza. Getxon hobiratu zuten, eta horrela jakinarazi diogu familiari.
Beranduegi agian, 80 urte igaro ondoren jakin dute zer gertatu zitzaien. Haien gurasoek egin zituzten ahaleginak, jakin nahi zuten non ziren semeak. Baina ezin. Bizkaia erre zuten garrek, eta errauts beltzak estali ondoren. Urtetean barruko sugarrari eutsi beharko zioten, ixilik. Nola bizi, gorrien alargun izanda? Zer sentitu gorriekin bi seme galduta, domeketan elizpean beste batzuen izenak soilik jasotzen zituen plakaren barrenetik pasatazean? Nora begiratu? Ezin zer ezer esan, ezin inora begiratu.
Orain, behingoz, egiari zor, haien senideek, jakin ahal izan dute non diren haien osabak.
Bengola, Munitibar: hobiaren bila, 80 urteko memoriaren sakonean
Bi egunez aritu dira Aranzadiko kideak Bengolako (Munitibar) hobian gorpuzkinen bila. 1937ko apirilaren 26an Munitibarren aurkako bonbarkaketaren ondorioek utzitako hobiraketa bat kokatzen zen bertan. Ahaleginak ahalegin, ezin izan dira gorpuzkinak lokalizatu.
Duela 80 urte lur eman behar izan zioten han, Bengolan, zerutik jaurtitako bonbek eragindako sakonunean.
Eztanda eta leherketa haien uhin hedakorren antzera, 80 urtez, memoriak, gertaera haien transmisioa bermatu du.
Erakutsi du beste behin, memoriak sustrai sakonak dituela; eta gaurkoan, Bengolan, Munitibarren, hobiratutako gorpuzkinak aurkitu ez badira ere, sakonean, haien memoriak bizirik jarraitzen duela azaleratu da.
Zelaietabururen memoria
Gaurkoarekin biribiltzen dira Zelaietaburuko lanak. Dokumentazioa, testigantzak, gerra eremuaren garbiketa lanak auzolanean eta deshobiraketen ondoren memoria gunea.
Ibilbide aberatsa bezain sakona. Ahazturatik hiru gorpuzk
i
n deshobiratu ziren iaz, hiru pertsona, hiru familia eta hiru bizitza faxismoari aurre eginez hautsiak. Hirurak inguru hauetan kolpeari aurre egin zieten guztien islada dira.
Haiei zor zaien memoria, eta erreparazioari ekarpena egin nahi izan diogu eta era berean, Zelaietaburuko 1936ko erresistentzia gunea balioan jarri eta memoriarako gune izaera eman diogu; egia kolektiboan bere lekua izan dezan Zelaietabururen memoriak.
Omenaldian, lubaki ondoan jarritako panela inauguratu dugu. Gaur da urte bete, lehen gorpuzkina deshobiratu zenetik eta bertan borrokatu zutenak omendu ditugu. Goizean, Markina-Xemeindik gerturatu dira Etxebarrira eta handik, gerra frontean zehar oinezko bidea egin da Zelaietaburuko omenaldira; ibilbideak beheranzko bidea jarraitu du ostean, Etxebarriko udaletxean jarri dugun Zelaietaburuko argazki erakusketan geldialdia eginez. Ikusgai egongo da hilabete honetan.
Hiru gudari Zelaiteburuko hobian, duintasunez, demokrazia eta askatasunaren aldeko borrokalariak
Oroimenak sustrai sakonak ditu, eta denbora iragan arren, 80 urte igaro arren, herritarren memoriari esker, egia azaleratu ohi da. Ez errepresioak ez diktadura luzeak ez zuen lortu mendian hobietan lurperatutako gudariak baztertuta ahazturan galtzea.
Joan den martxoaren 5ean, Zelaietaburu (Etxebarria) egindako exhumazioan gudari baten gorpuzkinak berreskuratzea lortu zen. Orain, bere aldamenean beste bi pertsonaren gorpuzkinak aurkitu dira.
Zelaietaburun erresistentzia gunea antolatu zuten gudariek. Muino hau, 1936ko irailaren azken egunetan altxamenduarekin bat egindako indar faxisten aurkakoen borrokarako gunea izan zen. Bertatik saiatu ziren aurre egiten, etsaiak inguruok hartzea ekidin asmoz.
Zelaietaburutik ikus zezaketen nola beraien kideak erortzen ziren Belarretan, Ziardamendin, San Migelen (Aiastia), Morkaikon edo Lapion eta Urkaregin. Udaran, Gipuzkoa ekialdetik mendebaldera okupatzea lortu zuten gisan, Bizkaiko mugara iristen ari ziren golpea eman zuten militarren aldeko indar frankistak.
1936ko irailaren 25ean iritsi ziren tropa frankistak San Migelera (Aiastia) Elgoibar okupatu ondoren eta handik hiru egunera sartuko ziren Zelaietaburu eta Urkaregiko mendatearen gainean. 1936ko irailaren 29rako Bizkaiko muga zapaltzea lortu zuten; hala ere, borrokan jarraitu zuten miliziano eta gudariek eta urriaren 4ra arte behintzat jarraitu zuten tiro hots eta artilleria soinuek. 1936ko urriaren 4an gerra lerroa, frontea, egonkortu zen eta fronteko posizioek egonkor iraun zuen arik eta 1937ko apirilaren 25ean ebakuazio agindua eman eta demokraziaren aldeko borrokalariek erretaguardiako posizioak indartzera erretiratu ziren arte.
Testigantzen bidez jaso ahal izan dugu gertatutakoa. Bi familietako neba arrebek, honen berri izan dute etxean. Batetik, umetatik entzun eta ikusitakoa Soarte baserriko Pilar eta Jose Mari San Martin neba arreben kasuan. Pilar, atzo bigarren eta hirugarren gudarien gorpuzkinak hobitik ateratzeko lanetan egon zen, eskaini zitzaien omenaldian parte hartuz.
Beraien aitak kontatutakoa entzun zuten Ignazio eta Santi Retolaza anaiek. Ignaziori kontatu zion behin aitak, Iruiturritk behera zetozela, «han harikaitz haietan hiru hildako ikusi nituen» .
Haien testigantzak beharrezkoak izan dira Ahaztuen Oroimenarentzat, ikerketa abiatu eta hiru gudarien gorpuzkinak berreskuratzeko.
Hiru gudariak lurperatuta aurkitzen diren lubakia 1936ko irailaren azken egunetan egindakoa bada ere, hobi bezala 1937ko apirilean erabili zutela uste da. Alegia, hiru gudariak borrokaldi hauetako batean hildakoak edo atxilotu eta ondoren fusilatutakoak lirateke, beraien kideek 1936ko irailean egin eta erabilitako lubakian frankistek lurperatuak.
Kontuan hartu behar dugu, garai horretan, 1937ko apirilean, bigarren hamabostaldian, zenbait borroka izan zirela “Markinako sektorea” deiturikoan; demokrazia eta askatasunaren alde borrokan azken unera arte eutsi zioten. Molak 1937k martxoaren azkenetan Bizkaiari errenditu zedin ohartarazi arren, gudari eta milizianoek borrokatzea erabaki zuten eta 1937ko apirilaren 19-24 tarteko egunetan azken ofentsiba burutu zuten. Ordurako baina, frankistak ondo antolatuta zeuden, tartean egun batzuk lehenago iritsitako italiar soldaduekin osatutako Flechas Negras Brigada misto faxista Urkaregiko gainaren iguruetan zen. Borrokaldi hartan, Euskitze Aiste inguruetatik zehar, Garro etxeetatik gora, Kortatxiki inguruetara arte, Zelaietaburu ondora arte sartzea lortu zuten.
Atzo, bi gudarien gorpuzkinak berreskuratu ahal izan ziren. Gorpuzkinak oso egoera txarrean bazeuden ere Aranzadiko kideek haiek aztertuko dituzte orain. Desobiraketa hauetan aurkitutako objetuen artean, lehenengo gudariak txanpon bat zeukan eta hortz ordeak. Bigarren gudariak, urrezko hortzak eta bi hortzetako eskubila zituen, horrez gain, gerrikoaren zatiak ere agertu ziren.
Bertaratutako jende guztiarekin batera, hiru gudari hauei eta inguru hauetan zein gainontzeko fronteetan askatasuna eta demokraziaren alde borrokatu zuten guztiei omenaldi xume bat eskeini genien.
Bizi osoan gertaera hauen zama eraman dutenek, lekukoek atzo arnasa hartu zuten, beraien memorian txertatutakoa zer zen jakin ahal izan zuten, eta Santik esan bezala, zeregina bukatutzat eman zuten. Orain, zientzilarien lanak jarraituko du, gorpuzkinak laborategian aztertuz atera daitezkeen emaitzen esperoan. Ahaztuen Oroimena elkarteko kideoi, poz handia emango liguke, eta garrantsitsua era berean, gizarte justuago baten alde borrokatu zuten hiru gurdari hauek, beraien etxera bueltan eramateko aukera izango bagenu. Desagertutzat eman zituzten hiru etxeetako senideekin elkartu asmoz.
Argitu gabe geratu da Zumetako milizianoaren nondik norakoa
Urriaren 20an eta hurrengo asteko 29an Aranzadi zientzia elkartekoek gogor jardun zuten Zumeta baserriko lurretan (San Migelen) hobia lokalizatzeko prospekzio lanetan.
Antonino Garagarza (1943), Zumetakoak, txiki txikitatik jaso zuen bere gurasoengandik eta batez ere bera aitarengandik, 1936ko irailaren azken egunetan gertatutakoaren berri zehatza. Duela bi urte, Ahaztuen Oroimena elkartearekin harremanetan jarri zen, duela urte asko jasotakoaren garrantziaz ohartuta. Beharrezko gestioak eta ikerketa lanek egin ondoren iritsi ahal izan da urriko lan hauetara.
Frentea gerturatzen ari zen egunak ziren. Faxistak, 1936ko irailaren 21ean iritsi ziren Elgoibarrera. Ordurako, miliziano, anarkista eta boluntariaok San Migel inguruan kokatuta zeuden kolpistek aurrera jarrai ez zezaten. Zumetatik gertu, Belartondo inguruan zegoen posizio horietako bat. Elgoibartik zetozen erasoetatik babesteko, Belartondo barrenetik, Zumetako lurretatik gora eta behera ibiltzen ziren borrokalariak, lur tontor txikiak ematen zien babes, ezkutalekutik.
Kainoika batek, Belartondo ingurua jo zuen, 1936ko irailaren 21-24 artean; bertan harrapatu zuen miliziano hau. Ondorengo egunak nahasiak eta zailak izan ziren: Faxistek, errepidez, zein mendiz mendi eraso zuten. San Migel gaina hartu zuten, Morkaiko eta Ziardamendiko gertaerekin.
Borroka horietan hildako miliziano eta gudariak irailaren 29an lurperatu zituzten, Elgoibarko udalak emandako aginduz. Zumetan, Antonioren aita bertan zen milizianoa lurpertu zutenean. Argi eta garbi gorde zuen bere oroimenean gertaera hura, eta ez zuen zalantzarik izan bere semeari gertatutakoaren trasmizioa egiteko.
Hala ere, lurraren mugimenduek, lur jauziek eta denborak, aldaerak sortzen ditu. Antonioren zehaztasunek eta Aranzadikoen lan ikaragarriak ezin izan du milizianoaren hobia aurkitzeko fruiturik izan. Guzti honek, egia argitzeari bide eman dio, bederen.
- 1
- 2
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 