Markina
Markinako alkate zenak, Jose Luis Gaytan de Ayalak, duela 86 urte, Karmen jaietan ihesari ekin zionekoa
86 urte dira jada espainiar militar eskuindarrek agintea hartuz, beraien pribilegioak areagotu eta gizarte tradizionalista bat inposatzeko nahian, 1936ko kolpe militarra eman zutela. Lehen unean, herritar aurrerakoien erantzunak matxinoen helburuak zapuztea lortu bazuen ere, 1939ko apirilera arte iraungo zuen gerratearen abiapuntua zen.
1933ko apirilaren 23ko hauteskundeen emaitzen ondorioz Jose Luis Gaytan de Ayala y Costa abokatua zen Markinako alkatea. Baina bere eragina ez zen Markinara soilik mugatzen, Alderdi Tradizionalistako pertsona erreferentziala zen Bizkaian. 1936ko otsailean lehen itzulian eta martxoan errepikatu ziren Madrilgo korteetarako hauteskundean bera izan zen Bizkaiko Alderdi Tradizionalistaren zerrendaburua. Ordezkari bakarra hautatzeko prozesuan lehia estua izan zen, eta geroago lehen Euskal Gobernuko lehendakaria izango zen Jose Antonio Agirre Lekubek irabazi zuen Bizkaia ordezkatuko zuen Madrilerako diputatu akta.
Prozesu demokratikoak bizi-bizi ziren Bigarren Errepublikako garai honetan eskuindar jauntxoak ez ziren eroso eta mugimendu, antolaketa, instrukzio zein arma bilketak gauzatu zituzten, eskuartean zeukaten kolpe militarraren ondoren aginte diktatoriala ezartzeko. Agintari “gubernamentalen” susmoetan Jose Luis Gaytan izan zitekeen Lea–Artibai inguruko eskuindarren matxinatze aurreko antolaketaren arduraduna.
Honetaz jakitun, Markinako Karmen jai betean, herriko alkateak bere burua ezkutatzea erabaki eta ihesari ekin zion.
1936ko uztailaren 18an matxinoek emandako golpe militarrak porrot egin ondoren izkutatzea hobetsi zuen eta ondorioz, atxilotu arte hau izan zen Jose Luis Gaytanek izan zuen ihesaldi edo ezkutuko ibilbidea: 1936ko uztailaren 19an etxean gordeta egon ondoren uztailaren 21an Larruskain-Goiko baserrira joan zen, uztailaren 27an Ataun-Bekora, eta bi egun geroago Lauzirikara, non abuztuaren 14ko gaua arte egon zen bertan. Lauzirikatik atera eta Aulestiko Barbaxola baserrian gorde zen irailaren 11arte eta handik Koba baserrira eraman zuten 1937ko otsailaren 7rarte. Markinako Komandantzia Militarrak “Dinamiteros” izeneko talde berezi bat antolatu zuen Gaytandarrak bilatu eta atxilotzeko, 1937ko urtarrilean Rosa Luxemburgo batailoiko konpainia bat lan honetara gehitu zitzaielarik. Ikerketen berri eta geroe eta estuazun handiagoa biziz, atxilotzeko beldur zela, Koba ondoko kobazulo batean 3 egunez babestu zen Gaytan eta handik Nabarnizko Argiarro baserrira eraman zuten, hura babesten zutenek. Bi egun egin zituen Argiarron, baina gertaerek abiadura hartu zutenez, etxekoek inguruko pinudi batetara bideratu eta bertan Gernikako hiru poliziek atxilotu zuten 1937 otsailaren 13an, 16:00ak inguruan, euripean, blai. Testuinguru hartan, Jose Luis Gaytanena izango zen pistola bat aurkitu zuten Argiarron.
Atxilotu ondoren Jose Luis Gaytan Gernikara eraman zuten, atxilotze egun berean Markinako Epaitegiko Epaile Militarrak Gaytanen tokialdatzea eskatu zuen, eta ondorioz, otsailaren15ean gauzatuko zen toki-aldaketa. Behin prozedura abiatuz, galdeketa, diligentzia zein atxiloketa gehienak egin ziren.
Jose Luis Gaytan de Ayala atxilotzear zela, bere hainbat senide eta inguruko eskuindar batzuk matxinoen egitura militarrarekin lotura zutenak, Plazakolako presa gainetik Artibai erreka igarota matxinoen aldera pasatzea erabaki zuten, Madalena auzora helduz.
Alde-egitea 1937ko urtarrilaren 26an gauzatu zuten, astearte euritsu baten gaueko lehen orduetan. Beste aldera pasatutakoak honako hauek izan ziren: Alejandro Gaytan de Ayala Ansotegi, Jose Luisen aita; Maria Costa Anuncibay, Jose Luisen ama; Joaquin Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Fernando Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Ubilletorreko Juan Urriolausokoa Lauzirika; Lezan baserriko Jose Urriolauzokoa Lauzirika eta Felix Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Juan Txopitea Apoita, Daniel Txopitea Apoita eta Domingo Txopitea Apoita; Gabaroko Ramon Ibarluzea Imaz eta Francisco Ibarluzea Imaz; Jose Mari izeneko Larruz baserriko morroia,beharbada bertako semea izango zen: Jose Mari Aranbarri Txurruka; Ataun goiko Antolin Urizarbarrena Aulestiarte; Dolores Alkorta Zulueta (Markinako Margariten burua, Margaritak eskuindar emakumeen antolaketa zen), Jose Mari Duralde Madariaga, Felix Mentxaka Arriola; Gernikako Castor Aldekoa eta Mungiako Markos Bilbao Basterretxea.
Behin lerroa igarota, iheslari gehienak Larruskain gaineko matxinoen gerra posizioetara bideratu ziren, bi ezik. Adinez nagusienak zirenak, Alejandro Gaytan eta Maria Costa, Madalena orduko dagoen Arantzadi baserrian pasatu zuten gaua, sutondoan berotu eta busti-busti eginda zeuzkaten arropak lehortuz.
Ihesaldi hau gertatu eta aste batzuetara izan zen Jose Luis Gaytanen atxiloketa, Jose Luisi babesa emandakoen eta beste taldearen ihesaren ikerketan Markinako epaiketak diligentziak ireki zituen Eusko Gobernuaren Justizia Sailaren agindupean, Instruzio Militarreko Epaitegiko 1937/204 aurre-diligentziak hain zuzen.
Diligentzia hauen haritik, ondorengo herritarrak atxilotu zituzten, batzuk gertaeren aurretik, beste batzuk ondoren: Cesar Olaortua Arana Markinako notarioa; Candido Ansotegi Urkidi (Azpiltzako taberna, gero Xemeingo alkate); Lauzirika baserriko Esteban Ibarluzea Iturraran eta Martina Loiola Urkidi; Lezango Jose Mari Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Timotea Txopitea Apoita (Txepetxabixe), Maria Josefa Txopitea Apoita, Victoriano Txopitea Apoita, Jose Vicente Txopitea Suinaga eta Teresa Apoita Andrinua; Ataunbeko baserriko Pedro Mugartegi Urizarbarrena; Axolako Francisco Iturraran Urkiza; Aulestiko Koba baserriko Juan Uriarte Sangroniz, Maria Uriarte Sangroniz eta Marcelino Uriarte Otaolea; Barbaxolako Serapio Bollar Barruetabeña; Anacleto Txurruka Txurruka (Gaytanen zerbitzaria); Hilarion Amutxastegi Eraso; Jose Urkiza Arriaga; Teodoro Urtiaga Altzibar (Markinako alkate izango zena); Tomas Duralde Kerejeta; Txomin Aretxabaleta Arriola eta Genaro Omaetxebarria Atxikallende (Kortezubiko parrokoa). Aipatu otsailaren 10ean atxilotu zituztela Txepetxabixe, Lauzirika eta Kobako herritarrak eta otsailaren 12an, Gaytan atxilotu bezperan, jakin zutela Gaytan Argiarron zegoela. Atxilotuetako batzuk galdeketa gogorrak, presioak eta tratu txarrak jasan zituzten. Bereizgarria izan zen atxilotu batzuk bazekitela Gaytan preso zegoela eta hasieratik euren partehartzea onartu zutela eta beste batzuk Gaytanen atxiloketaren berri izan ez eta salaketak ukatzen zituztela, nahiz eta Gaytanek gorabehera guztiak deklaratuta zituen, inplikatu guztien berri emana zuen.
Markinako epaitegiko kartzelan izandako atxiloaldian hainbat galdeketa eta diligentzia burutu ondoren, Jose Luis Gaytan, Cesar Olaortua, Esteban Ibarluzea, Serapio Bollar, Marcelino Uriarte, Juan Uriarte, Anacleto Txurruka eta Hilarion Amutxastegi Bilboko kartzelan espetxeratu zituzten, epaiketa zain.
Bilbo matxinoen esku erortzear zegoela, 1937ko ekainaren 19an gure inguruko gudariz osatutako Itxasalde batailoiko Boga-Boga konpainiakoek Larrinaga eta beste espetxe batzuetako ateak ireki zituztenean atera zen kartzelatik Jose Luis Gaytan.
Artikulu honetan itsatsita doaz bi dokumentu:
- 1937ko otsailaren 15ean Jose Luis Gaytan de Ayalak Markinako epaitegian emandako deklarazioa
- 1937ko otsailaren 24an Kasuaren ikerketaren ardura zuen Epaileak egindako informea.
Ihauteriak mozorrorik gabe
Ukranian pairatzen duten gerra gordina bizi-bizi dagoen egun hauetan, 85 urte bete dira Markina-Xemeinek inoiz bizi izandako gerra erasorik bortitzenetik.
IHAUTERI-Aratoste ospakizun igandea, 1937ko otsailaren 7a, bonbardaketa basati baten kronika.
1937. urtean Xemein eta Markinako herritarrek ezin izan zuten errotuen zeukaten ospakizun eta ohiturarik kutunenaz gozatu. Alderantziz; jai, mozorro eta ospakizunak izan beharrean izua, leherketa, sute eta kalteak pairatu zituzten 1937ko ihauteri igandean.
Guda lerroa gure inguruko baserri eta mendietan finkatu zen garaian egunerokoa zen Xemein, Markina eta Etxebarria bonbardatzeko faxisten ekimena. Eguna joan, eguna etorri, matxinoen artileria edo airezko iharduerek zibilen bizitoki ziren herrietara zuzentzen zituzten obus, kainoi edo hegazkinetatik jaurtitako lehergaiak. Kronika desberdinen arabera Markina eta ingurukoak gerratean gehien bonbardatutako herriak izan zirela agertzen digute. (Xabier Irujok egindako «Atlas de bombardeos en Euskadi (1936-1937)» Gogora Institutua)
Egunero hamarka bonba erortzen baziren, kontakizun eta kronika desberdinen arabera 1937ko ihauteri igande goizean Markinan eroritakoak 104 izan ziren eta, hori gutxi balitz, beste 2 gauez bota zituzten, goizaldeko ordu batetan.
Erasoen aurkako babesleku sare bat antolatua zegoenez, jaurtitako bonba kopuru handia izan arren ez omen zen heriotzarik izan. Heriotzarik ez, baina kalte materialak oso handiak izan ziren.
Ukraniako zentzugabeko gerratik iristen zaizkigun albiste eta irudi bortitzen testuinguru honetan, 1937ko bonbardaketen inguruko datu eta irudi berriak eskuratu ditugunez, gaur egungo gerren bidegabekeria salatzeaz gain, bere egunean gertatutakoa hobeto ezagutu eta inon ez errepikatzea nahi eta aldarrikatzen dugu.
Xabier Herrero Acosta historialariarekin burutu dugun elkarlanari esker, urrats berriak eman ditugu ikerketan, 1937ko ihauteri igandeko kalteen argazkiak eta sortutako suteak itzaltzeko asmoan gerrate guztian bertara etorritako egun bakar honetan Bilboko Suhiltzaileak egindako informeen bitartez argibide garrantzitsuak jaso ditugu.
Orain badakigu herrian eroritako bonba kopurua, erasoa, Urkaregi inguruan kokatutako artileriak burutu zuela, leherketek apurketez gain suteak sortu zituztela, sute horien eraginez leherketan kaltetu gabeko etxe bat erabat kaltetu zela (Guenkalea 12ko Vega Hotela), herritarrek ordubatak inguruak laguntza eskatu zutela Bilboko suhiltzaileen zerbitzura, ….
Suhiltzaileen txotenaren arabera hau da zerbitzuaren kontakizuna:
- 12:55, herritar baten telefono deiak zerbitzua eskatzen du. Herritar baten deia ez da nahikoa lan eremutik kanpo dagoen Bilboko suhiltzaileen zerbitzu bat abian jartzeko.
- 13:20, Markina Errepublikako Defentsarako Batzordearen Idazkariaren eskaera jasotzen dute eta zerbitzua berehala martxan jartzen da.
- Hasiera baten bi kamioi eta 8 suhiltzaile abiatzen dira zerbitzua eskaintzera.
- Bilboko suhiltzaile parkean gestioak burutzen dituzte Markinara abiatutako suhiltzaileek utzitako hutsunea betetzeko.
- 14:15, aipatutako Idazkariak bigarren zerbitzu bat eskatzen du, sutea beste etxe batera zabaldu delako.
- 14:20, bigarren zerbitzua Markinarako bidean jartzen da. Kamioi bat eta 12 suhiltzaileko taldea da bideratzen dena. Guztira 3 ibilgailu eta 20 pertsonen dotazioa.
- Suteak Erdiko kalean, Karmengo Plazan, Zelaiko ibilbidean eta Guenkalean kokatzen dira.
- Ondorengoen etxeak erre ziren: Carlos Salazar, Antxustegin alarguna, Ramon Arrarte, Juan Vega (Bustingorri), Bernardo Amoroto, Clara eta Cecilia Arregi eta Trotiagaren alarguna.
- Antxustegi alarguna eta Juan Vegaren etxeen jabea Gaytan de Ayala zen eta Arregi ahizpen etxea Felix Alkortarena zen.
- Suteari aurre egiteko 4 mangera erabili zituzten, guztira 250 metro mangera.
- Hasi eta 5 ordura sutea menperatzea lortu zuten eta geroago erabat itzali.
- Biharamuneko 12:45etan ibilgailu bat Bilbora itzuli zela.
- Otsailaren 8ko goizeko 5etan itzuli zen dotazio guztia, Bilbotik atera eta 15 ordu eta 40 minutura.
- Informean dotazioan parte hartutako suhiltzaile guztien izenak eta identifikazioak agertzen dira.
Artikulu honen hasieran azaldu dugunez, faxisten bonben erasoen ohiko helburua herriguneak ziren. Hau esanda honakoa argitu nahi dugu: gure frontean kokatutako errepublikazaleen artileriak ez zuen matxinoen menpe zeuden herrietara iristeko ahalmenik, ez Elgoibarrera, ezta Mendarora, … soilik Mendexan kokatutako artileriak Ondarroa izan zezakeen helburu. Bestalde matxinoen artileria zuten kokapen guztietatik (Mutrikuko Alkolea, Tontorramendi, Urkaregi, …) irismen eremuan zeuden Markina, Xemein eta Etxebarriako herri guneak. Irismen ahal hori, kalte handiekin, beldurrarekin eta herritarren zauri eta heriotzekin nozitu zuten herritarrek.
Egixarreko panelaren inagurazioarekin bisita gidatua
1936ko urriaren 21ean Akarregi-Egixarren UGT1 (Mateos), Euzko Indarra (ANV2), Boga-Boga eta Saseta ametrailadore taldeak (besteak beste) burututako ofentsiba jasotzen duen panela jarriko dugu datorren igandean, maiatzak 15, Egixarren. Panel honetan, borrokaldi honen inguruan emandako hitzaldietan bildutako informazioa agertzen da.
Aukera hau aprobetxatuta ibilaldi gidatua izango da, Intxaurbietatik Akarregira, eta handik, Egixarrera.
Sabina Arruabarrena Oiarzabal
Astigarragakoa izan arren Markinakoa ere bada ein batean. 1928an jaio zen Astigarragako palazan dagoen Markosenean, eta gaur egun ere bertan bizi da.
Lau neba arrebaz osatutako familiatik gazteena da Sabina; bi neska eta bi mutil izan zituzten gurasoek, lauetatik bi mutilak errefuxiatu eta gudari Eusko Gudarostean eta bi arrebak iheslari, Markinan errefuxiatuak.
Esan daiteke, kasualitatez iritsi zela Markinara Sabina. Kasualitatez edo halabearrez. Izan ere, Pilar Barrutia Markinarra Astigarragan neskame zelako, haren erreferentzia medio iritsi ziren Markinara faxisten erasotik ihesi.
Ormetxeko Pilarrek eta senideek faxisten altxamenduari ihesi Markinara joatea erabaki zuten, erreteguardiara, oraindik frentea iritsi gabe zegoela, eta harekin batera Sabina Arrubabarrenaren izeba Mª Lucia Arruabarrena eta beste senide batzuk.
Sabinaren etxekoak Astigarragan harrapatu zituen ezustean altxamenduak, ihes egiteko gauzak prestatzen zeudela, tiro hots artean, Sabinak eta bera ahizpa Luisak Donostiara ihes egin, trena hartu eta babeserako bidea hartu zuten.
Elgoibar helmuga, Bizkaian babes hartu zuten, aurrez ihes egindako senideekin batera, Erdiko kalean zeuden koinatarekin eta nebarekin. Gurasoak geratu ziren bakar bakarrik Markosenean.
Dozena bat lagun bizi izan ziren, Erdiko kaleko etxe baten hirugarren solairuan, eta berak, 8 urte baino ez zituela eguneroko martxan olgetan aurre egiten saiatu zen.
Karmengo elizan zeuden milizianoek emandako esnegaina ogiartean jarrita jatordu ederrak egiten zituzten, eta baita baserrietatik ekarritako elikagaiekin. Ez zuten goserik pasatu.
Erdiko kaleko kanpantorrearen azpian zegoen babeslekuan bizi izan zituen unerik latzenak Markinan egon zeneko denboran, kanpai hotsen abisuaz, korrika babesten ziren, andre nagusien larritasun eta errezu artean; behin hegazkinak pasata berriz ateratzen ziren ohiko martxara.
Erdiko kaleko etxeko teilatuak jasotako kainoikada baten ondorioz, Arretxinara joan behar izan zuten, eta han egon ziren denbora tarte luzez, behin gerra bukatuta Astigarragara itzuli arte. Etxekoek ez zuten ordura arte beraien berririk izan.
Ahaztuen Oroimena 1936 