Orokorra
Memoria ibilibideak osatzen ari gara
Memoria Ibilbideak osatu ditugu «Markinaldeko Frontea» deituriko sektorean. Lehen lerroko gerra frontea osatzen zuen zatietako bateko gertaerak testuinguratu eta ondorengoratze transmisioan bultzatu asmoz informazio panelak osatu ditugu Berriatuko Udala, Etxebarria Udala eta Markina-Xemeingo udalarekin batera. Memoria ibilbide hauek, gertaera, leku eta informazio orokorra jasotzen duten laginak dira, herrietako gune ezberdinetan kokatuak, herri bakoitzari egokituak. Hona hemen Etxebarrin jarri direnak (aurrerago Berriatu eta Markina-Xemeingoak aurkeztuko ditugu):
1. Bidegorriko ur jolas eta skategunearen inguruan, besteak beste, herrigunetik guda lerroa bere baitan hartzen zuten muinoak identifikatzeko informazio panel panoramikoa
2. Txominen aurrean: Zelaietburuko deshobiraketak, testigantzak eta gure inguruko 1936ko gerraren gertaeren kokapen orokorra
3. Intxarubitxe [Intxaurbieta]: Zulueta baserria eta Akarregi bitarteko laugunea: 1936ko urrriaren 21eko borrokaldiaren kontaketa. Errepublikazaleek, Akarregi ingurutik, Egixarreko zelaietaraino egindako erasoaldia.
4. Belarroko ametrailadore kabia: Bigarren lerroa osatzen duten defentsa gunetako bat da eta gaur egun oraindik osorik dago bertako zelaian.
Markinako alkate zenak, Jose Luis Gaytan de Ayalak, duela 86 urte, Karmen jaietan ihesari ekin zionekoa
86 urte dira jada espainiar militar eskuindarrek agintea hartuz, beraien pribilegioak areagotu eta gizarte tradizionalista bat inposatzeko nahian, 1936ko kolpe militarra eman zutela. Lehen unean, herritar aurrerakoien erantzunak matxinoen helburuak zapuztea lortu bazuen ere, 1939ko apirilera arte iraungo zuen gerratearen abiapuntua zen.
1933ko apirilaren 23ko hauteskundeen emaitzen ondorioz Jose Luis Gaytan de Ayala y Costa abokatua zen Markinako alkatea. Baina bere eragina ez zen Markinara soilik mugatzen, Alderdi Tradizionalistako pertsona erreferentziala zen Bizkaian. 1936ko otsailean lehen itzulian eta martxoan errepikatu ziren Madrilgo korteetarako hauteskundean bera izan zen Bizkaiko Alderdi Tradizionalistaren zerrendaburua. Ordezkari bakarra hautatzeko prozesuan lehia estua izan zen, eta geroago lehen Euskal Gobernuko lehendakaria izango zen Jose Antonio Agirre Lekubek irabazi zuen Bizkaia ordezkatuko zuen Madrilerako diputatu akta.
Prozesu demokratikoak bizi-bizi ziren Bigarren Errepublikako garai honetan eskuindar jauntxoak ez ziren eroso eta mugimendu, antolaketa, instrukzio zein arma bilketak gauzatu zituzten, eskuartean zeukaten kolpe militarraren ondoren aginte diktatoriala ezartzeko. Agintari “gubernamentalen” susmoetan Jose Luis Gaytan izan zitekeen Lea–Artibai inguruko eskuindarren matxinatze aurreko antolaketaren arduraduna.
Honetaz jakitun, Markinako Karmen jai betean, herriko alkateak bere burua ezkutatzea erabaki eta ihesari ekin zion.
1936ko uztailaren 18an matxinoek emandako golpe militarrak porrot egin ondoren izkutatzea hobetsi zuen eta ondorioz, atxilotu arte hau izan zen Jose Luis Gaytanek izan zuen ihesaldi edo ezkutuko ibilbidea: 1936ko uztailaren 19an etxean gordeta egon ondoren uztailaren 21an Larruskain-Goiko baserrira joan zen, uztailaren 27an Ataun-Bekora, eta bi egun geroago Lauzirikara, non abuztuaren 14ko gaua arte egon zen bertan. Lauzirikatik atera eta Aulestiko Barbaxola baserrian gorde zen irailaren 11arte eta handik Koba baserrira eraman zuten 1937ko otsailaren 7rarte. Markinako Komandantzia Militarrak “Dinamiteros” izeneko talde berezi bat antolatu zuen Gaytandarrak bilatu eta atxilotzeko, 1937ko urtarrilean Rosa Luxemburgo batailoiko konpainia bat lan honetara gehitu zitzaielarik. Ikerketen berri eta geroe eta estuazun handiagoa biziz, atxilotzeko beldur zela, Koba ondoko kobazulo batean 3 egunez babestu zen Gaytan eta handik Nabarnizko Argiarro baserrira eraman zuten, hura babesten zutenek. Bi egun egin zituen Argiarron, baina gertaerek abiadura hartu zutenez, etxekoek inguruko pinudi batetara bideratu eta bertan Gernikako hiru poliziek atxilotu zuten 1937 otsailaren 13an, 16:00ak inguruan, euripean, blai. Testuinguru hartan, Jose Luis Gaytanena izango zen pistola bat aurkitu zuten Argiarron.
Atxilotu ondoren Jose Luis Gaytan Gernikara eraman zuten, atxilotze egun berean Markinako Epaitegiko Epaile Militarrak Gaytanen tokialdatzea eskatu zuen, eta ondorioz, otsailaren15ean gauzatuko zen toki-aldaketa. Behin prozedura abiatuz, galdeketa, diligentzia zein atxiloketa gehienak egin ziren.
Jose Luis Gaytan de Ayala atxilotzear zela, bere hainbat senide eta inguruko eskuindar batzuk matxinoen egitura militarrarekin lotura zutenak, Plazakolako presa gainetik Artibai erreka igarota matxinoen aldera pasatzea erabaki zuten, Madalena auzora helduz.
Alde-egitea 1937ko urtarrilaren 26an gauzatu zuten, astearte euritsu baten gaueko lehen orduetan. Beste aldera pasatutakoak honako hauek izan ziren: Alejandro Gaytan de Ayala Ansotegi, Jose Luisen aita; Maria Costa Anuncibay, Jose Luisen ama; Joaquin Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Fernando Gaytan de Ayala Costa, Jose Luisen anaia; Ubilletorreko Juan Urriolausokoa Lauzirika; Lezan baserriko Jose Urriolauzokoa Lauzirika eta Felix Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Juan Txopitea Apoita, Daniel Txopitea Apoita eta Domingo Txopitea Apoita; Gabaroko Ramon Ibarluzea Imaz eta Francisco Ibarluzea Imaz; Jose Mari izeneko Larruz baserriko morroia,beharbada bertako semea izango zen: Jose Mari Aranbarri Txurruka; Ataun goiko Antolin Urizarbarrena Aulestiarte; Dolores Alkorta Zulueta (Markinako Margariten burua, Margaritak eskuindar emakumeen antolaketa zen), Jose Mari Duralde Madariaga, Felix Mentxaka Arriola; Gernikako Castor Aldekoa eta Mungiako Markos Bilbao Basterretxea.
Behin lerroa igarota, iheslari gehienak Larruskain gaineko matxinoen gerra posizioetara bideratu ziren, bi ezik. Adinez nagusienak zirenak, Alejandro Gaytan eta Maria Costa, Madalena orduko dagoen Arantzadi baserrian pasatu zuten gaua, sutondoan berotu eta busti-busti eginda zeuzkaten arropak lehortuz.
Ihesaldi hau gertatu eta aste batzuetara izan zen Jose Luis Gaytanen atxiloketa, Jose Luisi babesa emandakoen eta beste taldearen ihesaren ikerketan Markinako epaiketak diligentziak ireki zituen Eusko Gobernuaren Justizia Sailaren agindupean, Instruzio Militarreko Epaitegiko 1937/204 aurre-diligentziak hain zuzen.
Diligentzia hauen haritik, ondorengo herritarrak atxilotu zituzten, batzuk gertaeren aurretik, beste batzuk ondoren: Cesar Olaortua Arana Markinako notarioa; Candido Ansotegi Urkidi (Azpiltzako taberna, gero Xemeingo alkate); Lauzirika baserriko Esteban Ibarluzea Iturraran eta Martina Loiola Urkidi; Lezango Jose Mari Urriolausokoa Lauzirika; Txepetxabixeko Timotea Txopitea Apoita (Txepetxabixe), Maria Josefa Txopitea Apoita, Victoriano Txopitea Apoita, Jose Vicente Txopitea Suinaga eta Teresa Apoita Andrinua; Ataunbeko baserriko Pedro Mugartegi Urizarbarrena; Axolako Francisco Iturraran Urkiza; Aulestiko Koba baserriko Juan Uriarte Sangroniz, Maria Uriarte Sangroniz eta Marcelino Uriarte Otaolea; Barbaxolako Serapio Bollar Barruetabeña; Anacleto Txurruka Txurruka (Gaytanen zerbitzaria); Hilarion Amutxastegi Eraso; Jose Urkiza Arriaga; Teodoro Urtiaga Altzibar (Markinako alkate izango zena); Tomas Duralde Kerejeta; Txomin Aretxabaleta Arriola eta Genaro Omaetxebarria Atxikallende (Kortezubiko parrokoa). Aipatu otsailaren 10ean atxilotu zituztela Txepetxabixe, Lauzirika eta Kobako herritarrak eta otsailaren 12an, Gaytan atxilotu bezperan, jakin zutela Gaytan Argiarron zegoela. Atxilotuetako batzuk galdeketa gogorrak, presioak eta tratu txarrak jasan zituzten. Bereizgarria izan zen atxilotu batzuk bazekitela Gaytan preso zegoela eta hasieratik euren partehartzea onartu zutela eta beste batzuk Gaytanen atxiloketaren berri izan ez eta salaketak ukatzen zituztela, nahiz eta Gaytanek gorabehera guztiak deklaratuta zituen, inplikatu guztien berri emana zuen.
Markinako epaitegiko kartzelan izandako atxiloaldian hainbat galdeketa eta diligentzia burutu ondoren, Jose Luis Gaytan, Cesar Olaortua, Esteban Ibarluzea, Serapio Bollar, Marcelino Uriarte, Juan Uriarte, Anacleto Txurruka eta Hilarion Amutxastegi Bilboko kartzelan espetxeratu zituzten, epaiketa zain.
Bilbo matxinoen esku erortzear zegoela, 1937ko ekainaren 19an gure inguruko gudariz osatutako Itxasalde batailoiko Boga-Boga konpainiakoek Larrinaga eta beste espetxe batzuetako ateak ireki zituztenean atera zen kartzelatik Jose Luis Gaytan.
Artikulu honetan itsatsita doaz bi dokumentu:
- 1937ko otsailaren 15ean Jose Luis Gaytan de Ayalak Markinako epaitegian emandako deklarazioa
- 1937ko otsailaren 24an Kasuaren ikerketaren ardura zuen Epaileak egindako informea.
Erakusketa: Balda, Markinaldeko bigarren defentsa-lerroko posizio baten indusketa arkeologikoa
Markina-Xemeingo udaletxeko sarreran egongo da ikusgai ekainaren 2tik 27ra (igandetan ezik)
Pantaleon Egurrola Atxa, ANV-1eko komandante ondarroar gaztearen heriotzaren 85. urteurrena.
Duela 85 urte, 1937ko maiatzaren 31an, Pantaleon Egurrola Atxa (24 urte, 25215 gudari zkia) ondarroarrak bizia galdu zuen Arabako frontean. Euskal milizien lau batailoien komandante nagusi lanetan, aurreko egunetan San Pedro mendian galdutako posizioak berreskuratzeko ahaleginetan erasoa zuzentzen zuenean hil zen Egurrola.
Apirila erditik aurrera, matxinoen indarrak Bizkaiko frontean buru-belarri zihardutenean, Pantaleon Egurrola partaide zen “ANV 1, Olabarri” batailoia borroka latzetan murgilduta zegoen, kalte handiak pairatuz. 1937ko apirilaren bukaeran, Durango ingurua defendatze ahaleginetan, ANV-1 batailoiko komandantea zen Gabriel Goitia Uralde (87194 gudari zkia) zauritu egin zen, ondorioz 4. konpainiako kapitana zen Egurrolak hartu behar izan zuen batailoiko komandante postua.
Pantaleon Egurrolak zuzendu zituen ANV-1eko gudariak Sollube mendiaren defentsan. Kronika desberdinen arabera, ANV-1 batailoia izan zen Sollube mendiaren defentsatik atzera egitean erretiratzen zen azken taldea. Ahaztuen Oroimena 1936 elkarte honen laguntzaile baten osaba bat defentsa lanetan zela desagertu zen, 1937/05/06an Añetu mendiko posizioan hilez. Begoñako Francisco Meaza Agirregoitia (19 urte, 11175 gudari zkia), ANV-1 batailoiko 2. konpainiako gudari gaztea.
Baja ugari izan zituen batailoiak egun horietan. Solluben zauritu ondoren, 1937/05/09an Basurtoko ospitalean hil zen Xemeingo Induspe (Iñuspe) baserriko Jose Martin Arrieta Ikaran (22 urte, 87199 gudari zkia), ANV-1eko 1. Konpainiako gudaria. Eta bere konpainiako buru egiten zuen Simon Frades Fernandez (11057 gudari zkia) kapitain barakaldarra ere, 1937/05/17an Solluben hil zen.
1937ko apirilaren bukaeratik ANV-1 batailoia Euzkadiko Gobernuaren kontrol peko XIII Brigadan lerrotuta zegoen, Meabe-1, Karl Liebknecht eta Jean Jaures batailoiekin osotzen zuen brigada. Maiatzaren erdian XIII Brigadarekin batera, ANV-1 batailoia Sollubetik Euba gaineko “333 kota” posiziora jo zuen eta han ere borroka gogor eta odoltsuak izan zituzten.
Sollube eta “333 kota”ko defentsetan jasandakoengatik eta izandako galerengatik, ANV-1 batailoia atseden labur bat hartzera bidali zuten, jarraian “lasaiago” zegoen Arabako frentera bideratzeko, Amurrio-Urduña inguruko San Pedro mendira hain zuzen.
Baina ustez destino lasaia izan behar zen San Pedro mendiko frontea infernu bilakatu zen berehala. 1937ko maiatzaren 26an matxinoen Nafarroako 3. Brigadak ofentsiba gogor bateri ekin eta euskal miliziek San Pedro, “La Once”, Entrepinares eta Txibiarteko posizioak galdu zituzten, biharamunetako borroketan “La Once”ko posizioa berreskuratzeko.
XIII Brigada osoko buru izendatuz, Pantaleon Egurrola ondarroar komandante gaztea maiatzaren 31an burutuko zuten kontraeraso nagusiaren arduradun eta antolatzailea izan zen. Aurreko egunetan galdutakoa berreskuratzeko helburuarekin “La Once”ko posiziotik goizeko 5:00etan abiatuz, 5:15etarako San Pedroko trintxeretara iritsi baziren ere, eraso honen aurrean matxinoek artileriaz erantzun eta 6:15etan “Aginte Postua” bete-betea jo zuen obus batek ANV-1eko komandante eta erasoaren arduradun zen Pantaleon Egurrola Atxaren berehalako heriotza eragin zion. Aginte postu horretan ziren Cecilio Lezameta Fernandez (48 gudari zkia) eta Gabriel Zuazo Elorriaga (17671 gudari zkia), Karl Liebknecht eta Largo Caballero batailoietako komisario politikoak, ere bertan hil ziren.
Pantaleon Egurrolaren heriotzak oihartzun handia izan zuen garai hartako prentsan, gaztea izan arren oso estimatua zen, galera handia nozitu zuten bere ingurukoek. Familia gehiena Bilbo inguruan errefuxiatua zegoen, ez zuen ondorengorik utzi.
Aipatu, Egurrolaren heriotzaren ondoren “MAOC-1 Larrañaga” batailoiko Rafael Vega Ferrerek (44614 gudari zkia) hartu zuela San Pedro mendiko euskal milizien ardura nagusia eta bertako borroketan zauri larriak jasan zituela beste ondarroar batek. “MAOC-1 Larrañaga” batailoiko sargentoa zen Paulino Iriondo Bakeriza (19 urte, 46207 gudari zkia) 1937/06/05ean zauritu zen frente honetan.
Paulino Iriondoren gerrateko ibilbidea, luzea, gogorra eta oparoa izan zen. Gerra aurretik Pasaiko portuan marinel lanetan zegoelarik, Iriondo hasiera-hasieratik Iruneko defentsako borroketan murgildu zen eta “Frente Norte” deiturikoa Asturiasen bukatu arte borrokan aritu zen bera. Hainbat aldiz zauritua, Amurrion jasandako zauri larrien ondoren ospitaletik ospitalera ibili zen frentearen ihesean, Asturiasen atxilotua izan zen, kartzelaratua, “13. eta 201. Langile Batailoietan” esklabotza lanetara derrigortua.
Iriondok 1945/02/15ean Frantziara ihes egin eta Gernika Batailoian nazien aurka borrokatu zuen Point de Graven 1945eko apirilean. Itzulitakoan berriz espetxeratua, “Ferrol 1945/79” sumarioan epaitua eta kartzelaratua, 1948ko apirilean bukatu zuen 12 urte aurretik altxamendu militarraren ondorioz hasitako “odisea”.
Adorea, erabakia eta samina, gazte euskaldunen ausardiak aurre egin zion faxismoari.
Egin dezagun historia, egin dezagun memoria.
Munitibar: Memoria gara
Gaurko eitaldian, Memoria osoa aldarrikatu dugu, Munitibarko udalarekin batera. 1937-04-26 goizean Arbatzegi eta Gerrikaitzen aurka faxistek burututako aire erasoaren 85.urteurrenean. 25 hildako eta beste horrenbeste zauritu izendatu ahal izan ditugu gaur gaurkoz. Ekitaldi honekin haien oroimenean zor diegun justizia aldarrikatu dugu erreparazioaren bidean lore eskaintza eta aitortza eginez. Haietako zenbait herritarrak ziren, beste batzuk errefuxiatuak, erretiradan zihosxen gudari eta milizianoak besteak. Zenbait hildako, ortuetan hobiratu zituzten hobi komunetan; Memoria Lekuak izango dira pertsona haien duintasunari abegikor.
Hildako batzuk, hobi komunetak lurperatu zituzten:
1.go HOBIA- gaur egungo haurren jolasgunean:
Emilia Larrinaga Guenetxea (Mallabia)
Jose Mari Ostolaza Sarasua (Mallabi)
Julene Ostolaza Larrinaga (Ermua)
Ezezaguna 1.
Ezezaguna 2.
Ezezaguna 3.
Ezezaguna 4.
2.HOBIA- Zubialde baserriko ortuan:
Matea Bilbao Jaio, Zubialdea (Munitibar)
Pedro Intxausti Aboitiz, Errota (Munitibar)
Maria Intxausti Kareaga (Barakaldokoa)
Angela Otaduy Gallastegi (Munitibar)
Miliziano ezezaguna
Baliteke beste pertsona bat (milizianoa) lurperatuta izana
3.HOBIA- Bengolan, miliziano ezezaguna hobiratu zuten hegazkin bonbak utzitako zuloan.
Azkenik, Justa Mendibe Arteach, Motaun (Munitibar) eta Isabel Elorza Etxaniz (Eibar) Munitibarko hilerrian hobiratu zituzten.
Errigoitiko talaiatik, Gernikako bonbardaketa basatiaren lekukotza.
1922.urteko urtarrilean jaioa, ehun urte bete berri ditu Errigoitiko Margarita Barainkak. Ispasterkoa zen Fermin bere aita, eta Errigoitiko Madalenbeko baserriko Luzia Etxebarriakin ezkondu eta bertan bizi izan ziren, Margari izan zen familia honen lehen ondorengoa.
Errigoitiko udaletxearen etxabean zegoen nesken eskolan gerra aurretik ikasi bazuen, beti gazteleraz aritu behar zen irakasle euskaldunik izan ez zuelako. Sarri joaten zen Gernikara, astelehen gehienetan bai behintzat. Baita aldiro Bilbora ere, ama Bilboko jatetxe baten sukaldari aritua zenez, trenak eskaintzen zieten aukeraz baliatuz txangoak egiten zituzten Bizkaiko hiriburura.
15 urte zituen Margarik Gernika suntsitu zutenean. 1937ko apirilaren 26an Gernikako aire erasoa izan aurretik Margarik ez zuen gerraren gordintasunik nozitu. Baina astelehen horretako goizean, matxino faxisten alde borrokatu zuten hegazkin alemaniarrek Gerrikaitz eta Arbazegi (Munitibar, gaur egun) erasotu eta suntsitu zuten goiz horretan, etxetik ikusi zituen hegazkinak Oiz aldetik etorriaz Errigoiti parera arte heltzen zirela, itzulia hartzera.
Ikusitakoarekin bere ama mesfidati zen, Gernika bonbardatuko zutelakoan ziren, beldur ziren. Gernikako azokara bera bakarrik jaistea erabaki zuen amak, han, parean suertatu zitzaion arratsaldeko laurak inguruan hasi zen erasoa. Hiru orduz estolda estu batean babestuta, gauez lortu zuen amak etxera itzultzea.
Tartean etxekoak estu eta larri, eta larriago hurrengo egunetan frentea eta borrokak Errigoitira iritsi zirenean, etxetik alde beharrean, izkutatuta, tirokatuta, etxaldea trintxeraz josia, …
Margariren bere nahia izan da gerrateko pasarteak kontatzea, berea izan da testigantza eskaintzeko iniziatiba. Ikusitakoa, entzundakoa eta bizitakoa kontatu digu, bere memoria irekiaz Margarik bere lekukotza eskaini digu.
Memoriak ez gaituelako iraganean ainguratzen, oroitze kolektiboak etorkizun hobeago batera bideratzen gaituelako, eredugarria zara. Eskerrik asko Margari.
Jose Mari Agirre Salaberria
Gaur aurkeztu dugu «Egixarretik Mauthausenera» Jose Mari Agirre Salaberria (1919-03-25, Etxebarria- 2009-09-06, Palma) Egixarren jaio eta Irunen hazitako herritarraren inguruko ekimen sorta. 1936ko gerraren ondorioz erbesteratu eta ondoren miliziano jardun zuen; gerora, zorigaiztoko 4 urte pasarazi zizkioten, Nazien kontrolpeko kontzentrazio esparruan, Mauthausenen. 1945ean askatasuna eskuratu ostean, bizitza berrantolatu eta azken urteetan Palman (Balear uharteak) bizi izan zen non bere errelatua, memoria hurrengo belaunaldiei transmititzen jardun zuen, besteak beste eskoletan. Naziek ezarritako sistema txikitzaileak ezin izan zuen Jose Mariren duintasuna deuseztazu. Etxebarrin merezitako omenaldia eskaini nahi diogu haren oroimenaren erreparazioan lagundu asmoz.
//embedr.flickr.com/assets/client-code.js
Ziortza-Bolibarren erakusketa
Ziortza-Bolibarren egon gara; Zelaietaburu eta 1936ko gerraren testuinguruko argazki ezberdinekin osatutako erakusketari amaiera ematen. Uztailean irekiera eman genion Simon Bolivar museoan eta gaur arte bistari ezberdinak hartu ditu: herritarrak, erromesak… Memoriak bizirik dirau, horren erakusle gaur bisitaldian jasotako sorpresa polita: Antonio Perez Gollo (Jaen, 1912- 2003) miliziano andaluziarraren gerra garaiko argazkiak haren iloba Minerva Sierra markinarraren eskutik. Eskerrik asko horrelako keinuak zein erakusketa antolatzeko aukera eman diguzien guztioi, bereziki Ziortza-Bolibarko udalari, Simon Bolivar museoari eta erakusketara gerturatutako guztiei
- 1
- 2
- …
- 22
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 