Markina
Erakusketa: Balda, Markinaldeko bigarren defentsa-lerroko posizio baten indusketa arkeologikoa
Markina-Xemeingo udaletxeko sarreran egongo da ikusgai ekainaren 2tik 27ra (igandetan ezik)
Ihauteriak mozorrorik gabe
Ukranian pairatzen duten gerra gordina bizi-bizi dagoen egun hauetan, 85 urte bete dira Markina-Xemeinek inoiz bizi izandako gerra erasorik bortitzenetik.
IHAUTERI-Aratoste ospakizun igandea, 1937ko otsailaren 7a, bonbardaketa basati baten kronika.
1937. urtean Xemein eta Markinako herritarrek ezin izan zuten errotuen zeukaten ospakizun eta ohiturarik kutunenaz gozatu. Alderantziz; jai, mozorro eta ospakizunak izan beharrean izua, leherketa, sute eta kalteak pairatu zituzten 1937ko ihauteri igandean.
Guda lerroa gure inguruko baserri eta mendietan finkatu zen garaian egunerokoa zen Xemein, Markina eta Etxebarria bonbardatzeko faxisten ekimena. Eguna joan, eguna etorri, matxinoen artileria edo airezko iharduerek zibilen bizitoki ziren herrietara zuzentzen zituzten obus, kainoi edo hegazkinetatik jaurtitako lehergaiak. Kronika desberdinen arabera Markina eta ingurukoak gerratean gehien bonbardatutako herriak izan zirela agertzen digute. (Xabier Irujok egindako «Atlas de bombardeos en Euskadi (1936-1937)» Gogora Institutua)
Egunero hamarka bonba erortzen baziren, kontakizun eta kronika desberdinen arabera 1937ko ihauteri igande goizean Markinan eroritakoak 104 izan ziren eta, hori gutxi balitz, beste 2 gauez bota zituzten, goizaldeko ordu batetan.
Erasoen aurkako babesleku sare bat antolatua zegoenez, jaurtitako bonba kopuru handia izan arren ez omen zen heriotzarik izan. Heriotzarik ez, baina kalte materialak oso handiak izan ziren.
Ukraniako zentzugabeko gerratik iristen zaizkigun albiste eta irudi bortitzen testuinguru honetan, 1937ko bonbardaketen inguruko datu eta irudi berriak eskuratu ditugunez, gaur egungo gerren bidegabekeria salatzeaz gain, bere egunean gertatutakoa hobeto ezagutu eta inon ez errepikatzea nahi eta aldarrikatzen dugu.
Xabier Herrero Acosta historialariarekin burutu dugun elkarlanari esker, urrats berriak eman ditugu ikerketan, 1937ko ihauteri igandeko kalteen argazkiak eta sortutako suteak itzaltzeko asmoan gerrate guztian bertara etorritako egun bakar honetan Bilboko Suhiltzaileak egindako informeen bitartez argibide garrantzitsuak jaso ditugu.
Orain badakigu herrian eroritako bonba kopurua, erasoa, Urkaregi inguruan kokatutako artileriak burutu zuela, leherketek apurketez gain suteak sortu zituztela, sute horien eraginez leherketan kaltetu gabeko etxe bat erabat kaltetu zela (Guenkalea 12ko Vega Hotela), herritarrek ordubatak inguruak laguntza eskatu zutela Bilboko suhiltzaileen zerbitzura, ….
Suhiltzaileen txotenaren arabera hau da zerbitzuaren kontakizuna:
- 12:55, herritar baten telefono deiak zerbitzua eskatzen du. Herritar baten deia ez da nahikoa lan eremutik kanpo dagoen Bilboko suhiltzaileen zerbitzu bat abian jartzeko.
- 13:20, Markina Errepublikako Defentsarako Batzordearen Idazkariaren eskaera jasotzen dute eta zerbitzua berehala martxan jartzen da.
- Hasiera baten bi kamioi eta 8 suhiltzaile abiatzen dira zerbitzua eskaintzera.
- Bilboko suhiltzaile parkean gestioak burutzen dituzte Markinara abiatutako suhiltzaileek utzitako hutsunea betetzeko.
- 14:15, aipatutako Idazkariak bigarren zerbitzu bat eskatzen du, sutea beste etxe batera zabaldu delako.
- 14:20, bigarren zerbitzua Markinarako bidean jartzen da. Kamioi bat eta 12 suhiltzaileko taldea da bideratzen dena. Guztira 3 ibilgailu eta 20 pertsonen dotazioa.
- Suteak Erdiko kalean, Karmengo Plazan, Zelaiko ibilbidean eta Guenkalean kokatzen dira.
- Ondorengoen etxeak erre ziren: Carlos Salazar, Antxustegin alarguna, Ramon Arrarte, Juan Vega (Bustingorri), Bernardo Amoroto, Clara eta Cecilia Arregi eta Trotiagaren alarguna.
- Antxustegi alarguna eta Juan Vegaren etxeen jabea Gaytan de Ayala zen eta Arregi ahizpen etxea Felix Alkortarena zen.
- Suteari aurre egiteko 4 mangera erabili zituzten, guztira 250 metro mangera.
- Hasi eta 5 ordura sutea menperatzea lortu zuten eta geroago erabat itzali.
- Biharamuneko 12:45etan ibilgailu bat Bilbora itzuli zela.
- Otsailaren 8ko goizeko 5etan itzuli zen dotazio guztia, Bilbotik atera eta 15 ordu eta 40 minutura.
- Informean dotazioan parte hartutako suhiltzaile guztien izenak eta identifikazioak agertzen dira.
Artikulu honen hasieran azaldu dugunez, faxisten bonben erasoen ohiko helburua herriguneak ziren. Hau esanda honakoa argitu nahi dugu: gure frontean kokatutako errepublikazaleen artileriak ez zuen matxinoen menpe zeuden herrietara iristeko ahalmenik, ez Elgoibarrera, ezta Mendarora, … soilik Mendexan kokatutako artileriak Ondarroa izan zezakeen helburu. Bestalde matxinoen artileria zuten kokapen guztietatik (Mutrikuko Alkolea, Tontorramendi, Urkaregi, …) irismen eremuan zeuden Markina, Xemein eta Etxebarriako herri guneak. Irismen ahal hori, kalte handiekin, beldurrarekin eta herritarren zauri eta heriotzekin nozitu zuten herritarrek.
“Herri Ibilbidea»: Zapolako defentsa guneak zein hauek eraikitzeko egindako bideen memoria
Alpino Mendigoizale taldearekin eta Euskal Mendizale Federazioarekin batera, eta Markina-Xemeingo Udalaren babesarekin “SL” mailako Herri Ibilbide bat antolatzen ari gara Zapolako bunker, lubaki eta hauek eraikitzeko egindako bideetatik zehar.
Ibilbidea eta argibideak emateko euskarriak aurtengo urrian aurkeztu nahi ditugu, horregatik egunotan prestaketa lanetan murgilduta gaude.
Zapolazapia bunkerretik ikuspegia: Markina-Xemein eta EtxebarriaIbilbidearen izena “MX-2 Markina-Xemeingo bigarren guda lerroko memoriaren ibilbidea” da eta Eusko Jaurlaritzaren Gogora Institutuak bultzatzen duen “Memoriaren Ibilbideak” egitasmoaren barruan txertatuko dugu. “SL” mailakoa izanik, ibilbidea margo zuri eta berdez markatuko dugu.
Defentsa posizio hauetarako bideen eraikitze lanen zehaztazunak dokumentazio lan ezberdieni esker jazo ahal izan dugu izan agiriak zein lekukotzak. Horregatik, dokumentu eta informe desberdinetan gerra lan hauen inguruko aipamenak ageri dira baina horrez gain, inguruetako herritarren testigantzen bitartez ere hainbat argibide jaso ditugu, non artikulu honetan jasotako testigantza batzuen pasarteekin guzti honen testuingura kokatzen laguntzen diguten:
Zapolako bunkerraBestetik, urrian, ibilbidearen aurkezpenarekin batera, Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV-EHU) arkeologo talde batek gerra aztarnak katalogatzeko “GUDA-OTSAK: Estudio arqueologico-patrimonial del frente exterior de la Guerra Civil en el Pais Vasco” proiektuak gure inguruan eta bereziki Zapolako defentsa gunean jasoko duena aurkeztuko dugu.
Egunotan proiektuaren arduradun diren Josu Santamarina eta Xabier Herrero arkeologoen esku utzi dugu guda posizioetaz dugun informazioa, katalogazio ahalbideratuz, babes neurriak hartzeko bidea izan dezagun.
Azkenik, Ibilbidearen nondik norakoak, eta zehaztazunak dituzue Wikiloc aplikaziorako loturan zein azalpenetan:
Ibilbidearen abiapuntua Markina-Xemeingo Atxondoa Polikiroldegian kokatzen dugu, bertatik saihesbide azpiko igarobidetik zehar Ugarte dorretxearen albotik Zapolarako bide zuzen zaharretik gora eginez kanterako goiko semaforoan Urregaraiko zelairako bidearekin bat eginez, ibilbidea Igotzeko bunkerraren albotik doa. Olabetik gora, Urregaraiko zelaira doan bide hau da Igotzeko bunkerra eraikitzeko erabili zutena.
Bunkerra atzean utzita, Igotz baserri ondotik jarraituta, Larruz eta Itxurritxu artean dagoen bidegurutzean Lekoiztik Urregaraiko zelaitik zehar Zapolako bunkerrera gerratean egindako bidearekin bat eginez Itxurritxu igaro ondoren ezkerretara sartu eta 50 metrotara Zapolako bunkerrera doan trintxera luzetik aurrera eginez, pinudi bat, pagadi bat eta artadi baten zehar doan trintxeraren bukaera aurretik babesleko izandako gune bat igaro eta metro gutxira Zapolako bunkerrera iritxiko gara.
Bunkerrera sartzen den lubakiaren ezkerraldetik gora eginez, artadia eta pagadia igaroz, Zapola mendi gailurrera igota ibilbidearen punturik garaiena zapalduko dugu, 562 metro.
Zapolarako bide normaletik jeisten hasi eta Fermineneko baserriaren arrastoak dauden tokira desbideratuz izango dugun bide zabalaren bukaeran txarakan zehar jaisten hasita Zapolazpia bunkerrera iritsiko gara, aparteko ikuspegia duen tokia.
Zapolazpia bunkerra egin eta hornitu ahal izateko euskal milizianoek bide bat eraiki zuten Meabe auzotik txarakan zehar. Hasieran bidea zabala da, burdi-bidea eta une baten zamaketa gune bat dago, burdietan garraiatutakoak bildu eta asto zein mando gainetan aldapatsuagoa den zatian zehar Zapolazpia bunkerrerarte eramateko.
Bunkerrean aurkitzen garen honetan, aipatutako bide hau jeitsierako norabidean eginez Meabera iritsiko gara eta autoen bideran gora jarraituz, metro batzuetara Bekoetxebarriko bidean zehar Usatorre eta Larruskain baserrietara joko dugu, industrialdea dagoen ingurura. Meabetik Usatorrera doan bide hau gerra garaian zabaldu zen, frentea herrira iritsi ezkero Aulestirako bidegurutzea itxita egongo zenez, Malax eta Aulestirako bidea ziurtatzeko.
Industrialdean erromesek erabiltzen duten Done Jakue bidea itzulerako norabidean eginez abiapuntuan MX-2 Markina-Xemeingo bigarren guda lerroko memoriaren ibilbidearen bukaera izango genuke.
Geldialdiak kontutan hartu gabe, bi ordu eta erdiko iraupeneko ibilbidea dugu hau.
Markina-Xemeingo udal kudeaketan jardun izanaren ondorioz errepresaliatuak izan ziren herritarrei omenaldia (2017_09_09)
1936.urteko uztailean eman zen altxamendu militarraren porrotak gerra zibil baten sorrera ekarri zuen. Gerra egoerari aurre egiteko, antolaketa eta prestaketa militarraz gain beste gestio eta ardura batzuk bete beharra zegoen. Abagunea hark, gestio administratiboak, udal kudeaketa, herritarren hornidura eta baliabideak, errefuxiatuen etorrerak sortzen zituen harrera, jabegoen zaintzak, eta abar luze bat. Demokratikoki erabaki eta aukeratutako errepublika eta hau ordezkatzen zuten agintearen alde, altxamenduari aurre egiteko hainbat herritarrek egitura zibiletako ardura, konpromiso eta lanak hartu zituzten.
Frontea gure inguruetara iritsi aurretik udal ardura izan zutenen zeregina ez zen txikia izan, baina 1936ko irailaren bukaeran frontea gure mendietan zazpi hilabetez finkatu zenean, gabeziak eta arriskuak nabariagoak zirenean, hauen lana ezinbestekotzat izateaz gain zuzena eta gizatasunez betekoa izan zen. Gerraren berezko arriskuez gain, pertsona hauen egunerokoa ez zen bat ere samurra izan, zailtasun eta oztopoak nonahi azaltzen zitzaizkien.
Baina matxinoak 1937ko apirilaren 27an frontearen lerroa gainditu eta gure herriak okupatu zituztenean egoera erabat larritu zen herri ardurak bete zituzten pertsonentzat. Beldurra, arriskua, bizitza ezbaian, gehienek, ihes egitea erabaki zuten.
Gerra makinaria maltzur hari, ihes egiten saiatu ziren. Batzuk erbesteratzea lortu eta atzerrian bizitzera kondenatuak betirako. Erantzukizun zibil, administratibo eta instituzionala hartutako Markina eta Xemeindarren aurkako errepresioaren adierazpen gogorrenak, zazpi pertsonek islatzen dute; izan ere, ardura ezberdinak izan zituzten zazpi pertsona hil baitzituen frankismoak.
Sortu ziren taldeak Errepublikaren Defentsarako Batzordea, Isunen Azpibatzordea, Emakumeen Zuzendaritza eta Langileen Kolokaziorako Ikuskaritza Batzordeak izan ziren.
Herritar guzti hauek, era batera edo bestera, errepresioa jasan zuten egindako beharragatik, batez ere, heriotzara bideratutako zazpiak. Horregatik, burutako ekitalidan, errepresio hori jasan zuten markinar eta xemeindar guztien ordezkari moduan, zazpi pertsona hauek eta euren familiak omendu ziren:
BENITO AGINAGA UGALDE (Markina, 1874/04/03 – Gasteiz 1937/08/04)
HILARIO ARETXABALETA ARRIOLA (Markina, 1888/01/14 – Derio, 1937/07/21)
JOAN LOIOLA EIZAGIRRE (Xemein, 1904/02/22 – Derio, 1937/09/09)
AMBROSIO MALLUKIZA ALDAOLEA (Arbatzegi, 1886/12/07 – Derio, 1937/09/16)
BENITO MUÑOZ AZPEITIA (Markina, 1894/03/21 – Iruñako San Cristobal espetxea, 1938/02/01)
GNACIO UGARTEBURU ANITUA (Markina, 1890/07/31 – Iruñako San Cristobal espetxea, 1938/10/10)
ANGEL ARETXABALETA AIZPURU (Begoña, 1890/12/17 – Dos Camino, 1941/02/06)
Non erori zaren, hil zaituztenean: Erorien Haranera eramandako herritarrak (Amoroto, Berritatua, Etxebarria, Ispaster, Lekeitio eta Markina-Xemein)
1940an agindu zuen Francok, «Valle de los Caidos» bezala ezaguna dena eraikitzeko; dekretu beldurgarri bat izango zen, gune hau eraikitzeko agindua: «Eraiki daitezela Basilika, Monasterioa eta Gazteriaren Kuartela, Guadarrama mendilerroaren mazeletan (El Escorialen), Cuelgamuros deitzen den tokian, gure Gurutzada loriatsuan erori zirenen memoria betikotzeko». Inork gutxik ez du jakingo zertaz ari garen, baina asko eta asko dira, zer den, eta zer bilakaera izan zuen argi ez duten herritarrak.
Ukiezinezko mamua izan da orain arte, baina poliki poliki, eta urteetan familiek erakutsi duten grina eta indarrarekin, haien senideen memoria bizirik eta indartsu mantenduz, poliki poliki, hautsiezina, iragaitza zirudiena, zartatu eta ezbaian jartzea lortu da, ebatsitako askoren historia mahaigaineratuz. (ikus ETB2ko dokumenala 2019/05/19). Kontuak horrela, esanguratsua izan da, Franco bertatik ateratzeko Espainiako gobernuak aurten egindako saiakeraren ondorengo harrabotsa. Horrela, gaur jakin denez, Espainako Auzitegi Gorenak babestu egin du Espainiako gobernuak egindako eskaera. Franko, diktadorea, mausoleo faxistatik at egongo da laister. Testuinguru honetan, Frankoren deshobiraketarakin batera, Eusko Jaurlaritzaren Euskadiko Memoria Historikoaren eta Demokratikoaren Legearen aurreneko zirriborroaren berri eman dute albistegiek.
Hari honi tiraka, Gogorak Eusko Legebiltzarrari igorritako txostena ezagutu genuen uda aurretxoan. Bertan, Erorien Haranean hobiratutako herritarren inguruko informazioa bildu da, (33.000 gorpu baino gehiago hobiratuta daudela uste da hoietatik 10.000tik gora ezezagunak) jakin nahi baitzuen Eusko Legebiltzarrak, zenbat herritar diren bai euskal autonomia erkidegoko hilerrietatik, zein, Espainiako erkidego ezberdinetatik Erorien Haranera eramandakoak eta era bereran nortzuk ziren eta leku aldatze hauek egiterakoan, baimenak nola gauzatu ziren.
Gorpuen mugimenduak, 1960.hamarkadara arte iraun zuen, 1076 pertsona euskal autonomia erkidegoko hilerrietatik eraman zituzten eta 155 ziren, bizilekua euskadin izan arren, espainiako beste herri batzuetan hobiratuta zeudenak; non guztiak ez ziren identifikatuak. Mugimendu hauek, agindu ezberdinekin egin ziren: Gobernu Zibilak, herrietako udalei zerrendak eskatu eta hark aginduta edo udalaren bidez, familiek baimendua. Azken puntu hau delarik gai honetan besteak beste sentiberarena eta ilunena.
Esandako moduan, asko dira zalantzak oraindik, berez, zerrenda argirik ez baitago. Isiltasuna, ezbaia eta zurrumurruak izan dira urteetan, memoriak eta etxekoekiko maitasunak, zein ardura kolektiboak eraginda egiaren argi bila, ateratako ondorioak. Esaterako, Hernaniko hilerritik, fusilatu eta han hobiratu zituzten 8 euskal abadeen gorpuak (haietako batzuk, Jose Peñagarikano Solozabal, Etxebarrikoa eta Celestino Onaindia Markinarra lirateke, Jose Ariztimuño abade abertzalearekin batera) desagertuta daudela esan ohi da (bertan egindako deshobiraketa lanek ezbaituzten uste zen emaitzik eman) eta Erorien Haranera eramanak izan zirela esaten da.
Arazoa baina, hilerrietatik deshobiratutakoen zerrenda zehatzik, argirik eta garbirik ez egotean datza, edo baldin badago, Erorien Haranean, hobiratuen zerrenda legoke. Ba ote? zalantzarik gabe, asperen askorentzat bide emango lukeen dokumentazioa litzateke hau. Frankismoak izkutatu eta ondorengo urteetan sostengatuz, isilarazi nahi izan dena.
Hau guztia kontuan hartuz, eta zuhurtziarekin, artikulua osatze aldera, esku artean ditugun datuekin, ondorengo zerrenda osatu dugu (Erorien Haranean dauden herritarren zerrenda). Dugun informazioa kontrastatu eta osatu dugu, familia zein herritarrei, ikerketarako eta egia argitzeko bidea egiten lagundu asmoz, pentsatuz, zorigaiztoko leku horretan gertatutakoa eta hobiratuek zein haien etxekoek erreparazioa eta justizia izango dutela. Hemen gaur gaurkoz osatu ahal izan dugun zerrenda:
| AMOROTO | |||||
| Combatientes: 6 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-
Bizilekua |
Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota |
|
| Arriola Bollar, Adrian | Berriatua/
Aransolo (Amoroto) |
Teruelgo frontea: Horta de San Joan (Tarragona) | 1959/02/28 | Gobernu zibila
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) |
|
| Eizagirre Azumendi, Miguel | Enparan | Benicasim (Castello) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Gabiola Gojenola, Mariano | Atxurra | Barragas (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Ikaran Foruria, Antonio | Abitara (Abitxa) | Zagra (Lleida) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Urrutibeaskoa Lauzirika, Francisco | Bolunburu | Burgos (Burgos) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Zilloniz Murelaga, Juan Jose | Artiñerrota | Ezezaguna | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| AULESTIA | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Domingo Espilla Gabiola | Navas del Rey (Madrid) | ||||
| BERRIATUA | |||||
| “Martires y Caidos”: 1 Combatientes: 4 | |||||
| · Familiek ez zuten baimenik eman eta beraz ez ziren Erorien Haranera eraman. | |||||
| ETXEBARRIA | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 10 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota |
|
| Arrieta Churruca, Julian | Atote | Zaragoza | 1961/02/28 | Gobernu zibilak baimendua
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) |
|
| Guenaga Iriondo, Jose Maria | Adrin | Royuela edo Abejuela?
(Teruel) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Ibarzabal Urkiola, Jose Manuel | Etxebarrikua (“Perune”) | Cañamero (Caceres) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Urbieta Alberdi, Gregorio | Arkotxa | Zaragoza | |||
| ISPASTER | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 11 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Arriaga Erkiaga, Domingo | Zaragoza hilerria | ||||
| Arriaga Erkiaga, Juan | Logroñoko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Arrizubieta Uskola, Ramon | Bilboko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Bilbao Arrizubieta, Jose | Brunete
(Madrid) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Bilbao Barainka, Justo | Cogolludoko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Galletebeitia Arrizubieta, Casiano | Zaragoza hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Gorostola Bengoetxea, Alberto | Ebroko frontea | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Ibarra Eizagirre, Simon | Teruelgo frontea | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Naberan Mendazona, Pedro | Frente de Segre | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Zabala Atxabal, Luis | Peñas de Lemona | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| LEKEITIO | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 5 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako hilerria | Data | Baimen mota | |
| Eskurza Bengoetxea, Jose | San Manes (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Urresolo Uriguen, Santiago | Bot (Tarragona) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Guridi Ibarguen, Genaro | Ereño | Ereño | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Iturraran Uskola, Basilio | Lekeitio | Castuera (Badajoz) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Juan Pablo Cortes Prieto | Don Alvaro (Badajoz) | Lekeitio | 1959/03/25 | Gobernu zibila | |
| MARKINA-XEMEIN | |||||
| “Martires y Caidos”: 1 Combatientes: 14 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Aguinaga Ugalde, Benito Hilario | Okerra 2, Markina | Vitoria-Gasteiz | 1961/07/24 | ||
| Arrieta Lejardi Jose | Barenda | Horta de San Joan (Tarragona) | 1959/02/28 | ||
| Arechavaleta Goicoechea, Alejandro | Abesua 5
Markina |
Tremp
(Lleida) |
1963/04/19 | ||
| Chopitea Apoita, Doroteo Antonio | Txepetxabixe | Briviesca (Burgos) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Del Pino Sainz, Raimundo | Gandia (Balentzia) | 1959/03/24 | |||
| Ibaibarriaga Madariaga, Jose Maria | Altzategi Behekoa | Cementerio
Laguarta (Huesca) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Identifikatu gabe (kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Soldadua) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Soldadua) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Guardia Zibileko sarjentoa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Ejerzitoko Kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | · | ||
| Larruskain Garitagoitia, Eusebio | Altzategi Goikoa | Cementerio Posadas (Cordoba) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Lejardi Goyogana, Miguel | Laparra | Alcariza (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| López Moran, Andres Avelino | Zamora (Espainia) | Markina-Xemein
|
1959/03/25 | Gobernu zibilak baimendua. | |
| MUNITIBAR | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Urionabarrenetxea Arakistain, Luis | Aldaola azpikoa | Tremp
(Lleida ) |
1963-04-19 | ||
| ZIORTZA-BOLIBAR | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Esteban Etxebarria Arrate | Altza | Horta de San Joan (Tarragona) | |||
Bukaeran, Gogorak aurkeztutako txostenaren ondorioak erantsi ditugu.
Ondorioak [Gogora txostena]
1. Erorien Haranera egindako lekualdaketak eta horretarako prozedurak aldatu egin ziren denboran zehar, eta ez ziren beti berdin gauzatu. Aldaketarik funtsezkoenetako bat 1957ko abuztuaren 23ko Lege Dekretuak ezarri zuen, zeinaren bidez, nazionalen bandokoez gain, errepublikanoen bandokoak ere bilduko ziren.
Funtsezko aldaketa horrek eragina izan zuen lekualdaketa-baimenetan. 1960ko martxoaren 31tik aurrera, 1963ko otsailaren 22ra arte, erregimenak beretzat hartu zuen Udalek dohainik utzitako lurzatietan ehortzita zeuden gorpuzkiak lekuz aldatzeko eskubidea, baldin eta familiartekoek ez bazituzten ordainpeko hilobi partikularretara aldatzen.
2. Ministerioak gorpuzkiak lekualdatzeko ezarri zituen jarraibideak ez ziren beti zorroztasun berarekin bete. Garrantzitsua da hori, batez ere, erori asko zuten udalerrietan; esate baterako, Zaragozan eta Lleidan. Zenduei eta haien familiartekoei buruzko informazioa lortzeko gestioek denbora eta ahalegin handiagoa eskatzen zuten, eta, horregatik, ohikoa zen lekualdatu behar zen zenduaren izen-abizenak soilik adieraztea, beste inolako daturik gabe.
3. Artxiboetan dokumentu-hutsuneak daudela ikusi ahal izan dugu, eta horrek zailtasun gehiago erakarri ditu ikerlan honetako helburuak erdietsi ahal izateko. Probintzia guztietako Gobernu Zibilek Gobernazio Ministeriora bidali zuten dokumentazioa Administrazio Artxibo Nagusian (AGA) jasota dago, baina funtsa ez dago osorik. Horren adibide argia da Arabako probintzia: 618 zendu eraman zituzten lau fasetan 1959 eta 1961 artean, eta haietako 498 identifikatuta zeuden, baina AGAn 13 dokumentu baino ez daude jasota.
Bizkaian izan ezik, arazo bera gertatzen da Araba eta Gipuzkoako artxibo historiko probintzialetan ere. Bizkaiko Artxibo Historiko Probintzialak jasota daukan funtsak erakusten du Gobernazio Ministerioaren eta Udalen arteko erdibidean zuten kokapenagatik, Gobernu Zibilek dokumentazio ugari sortu zutela lekualdatzeei eta haiek egin ahal izateko baimenei buruz, baina dokumentazio hori ez da kontserbatu beste bi euskal probintzietan.
Udal-artxiboen egoera heterogeneoa da. Haietako batzuek, lekualdatzeen espediente osoak dauzkate jasota, eta horrek datu berriak lortzeko bidea eman du. Beste kasu askotan, ordea, korrespondentzien funtsetara jo behar izan da daturen bat edo beste eskuratu ahal izateko, kontserbatu badira, betiere.
4. Orain arte lortu diren datuak aintzat hartuz, esan liteke 1.076 gorpuzki eraman zirela Euskaditik Erorien Haranera; haietatik, 762 identifikatuta zeuden, eta 314, identifikatu gabe. Arabatik 618 gorpuzki eraman ziren guztira (498, identifikatuta, eta 120, identifikatu gabe); Bizkaitik 219 gorpuzki eraman ziren (36, identifikatuta, eta 183, identifikatu gabe); Gipuzkoatik 239 eraman ziren (228, identifikatua, eta 11, identifikatu gabe). Ikerlan honi esker, EAEtik eramandakoen 10 izen gehitu dira, eta 15 identifikatu gabekoren lekualdaketa.
Testigantza: Juan Kaltzakorta Sololuze
Juan Kaltzakorta Sololuze, Xemeingo Larruskain auzoan, Egurrola baserrian jaio zen. 7 urte zituen gerra iritsi zenean; Egurrolan bertan harrapatu zuen bere familiarekin batera. Miliziano eta gudarien lehen mugimenduak etxe inguruan bizi izan zituen. Bere testigantzan kontatzen duen moduan, Etxebarriko Gandixa Errota baserriko Felix Urkidi, miliziano jantzita Egurrolara etortzen gogoratzen da. Garai hartatik aurrera, tiro hotsa eta kainoikadak ugaritu egin ziren; frankistek inguruko posizioak finkatu eta frontea egonkortu zenean.
Kamioi blindatuetan etortzen ziren milizianoak Egurrolara. Janaria hartu eta joaten ziren. Ezin giro horretan bizi eta ebakuatu egin behar izan zuten. Markinara joan ziren eta han igaro zituzten fronteak iraun zituen hilabeteak, 1937ko apirilaren 26 arteko egunak. Olabarriren etxean, pisuan hartu zuten babes. Markinako alde zaharreko kanpai torrearen azpian zegoen babeslekuan gordetzen ziren, arriskuaren kanpaiak entzuten zituztenean; behin, gu bizi ginen etxea eta Joxe Alderen taberna, bizardegiaren tartean sartu zen obus bat, baina ez zuen eztandarik egin, «orduko bonbek baina, ez zuten beti eztanda egiten, bestela, Markina apurtuta utziko zuten».
1937ko apirilaren 26an, miliziano eta gudariak erretaguardiara atzeratu zirenean, Bilborantz zihoazela, faxistak aurrez aurre aurkituko zituztenaren berria jaso zuten, horregatik, desbideratu egin behar izan ziren.
Egurrolara bueltan, apurtuta, erreta aurkitu zuten etxea, ez zen izan bakarra ordea. Olazar ere erre egin zuten, hura mendekuz erre zuten faxistek. Olazarko Julian Etxaniz, Itxas-Alde batailoian kapitaina izan zen, eta lehen mugimenduetan, Larruskaingo «Manuel Larruskain» atxilotzen ahalegindu zen. Gertaera honengatik eta bere pentsakera politikoagatik, mendekua izan zen Olazar erretzea.
80 urtetik gora igaro arren, Juanek testigantzan kontatu duen moduan, gogoan du oraindik orain, bere anaia frontera nola joan zen. Memoria, bizipenen kabi bizia den erakusle.
1936ko gerra, eskola curriculumean
Bekobentako (Markina BHI) DBH 4.mailakoek, martxoa eta maiatza artean, 1936ko gerraren inguruan jardungo dute. Gerra haren nondik norakoak ezagutzeaz gain, gerrarekin lotura duten eremu ezberdinekin osatzen ari dira proiektua. Diziplina ezberdinak uztartuz, aprendizaia prosezua aberastu nahi dute. Esaterako, Joseba Sarrionaindiaren «Kolosala izango da» eleberria irakurri dute, edo «Los niños de la guerra» dokumentala ikusi, «Gernika» artelanaren inguruko hausnarketa eta lanketan ere jardun dute. Ahaztuen Oroimena 1936 elkarteak, Zelaietaburuko deshobiraketaren aritik sortutako erakusketa eta Markinako dendari elkartearekin batera sortutakoa ere, baliatu dituzte aipatutako proiektuan, eskolako pasabideetan ikusgai jarriz. Orain, opor aldiaren ostean, Patxi Juaristiren hitzaldia, edo fronteko lubaki eta kokapenetara bisitaldiak izango dituzte besteak beste.
Argazki batzuk lotura honetan: https://www.flickr.com/photos/148091062@N05/albums/72157690948505573
1967ko Markina-Xemeingo zelaiko tiroketa: frankismoaren atzaparkadak (I)
1967an gertatu zen, Markina-Xemeinen; hain ezaguna den Zelaiaren inguruan. Lehen Frankismoa igarota, diktadurak bere ibilean, erakutsitako ankerkeriak, hurrengo urteetan hatzarpakada ilunak izango ziren orbain sakonen sortzaile.
1967ko abenduaren 19ko iluntzean Guardia Zibilak auto bat tirokatu zuen Markina-Xemeingo zelaian. Lau gazte ziren “Seat 600” batean eta autoak 60 bala inpaktu izan bazituen ere aurrera jarraitzea lortu zuten. Geroago horietako hiru Aulestin atxilotu zituzten Guardia Zibilek.
Gertaera hau lehen pertsonan bizi izan zuten Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark» eta Kepa Akixo Leixarreta «Txao»/»Zigor» elkarrizketatu eta haien testigantza eskaini digute, non joan den abenduan, jendartean aurkezu genuen Markina-Xemeingo Uhagon Kulturgunean.
Gazte haiek, ETA erakundearekin lehen kontaktuak izan eta frankismoaren aurkako ekintzak burutzeko antolatu ziren. Hasiera batean, margoketak eta ikurrinak jartzea edo matxinoen alde soilik hildakoen aldeko oroigarriak deuseztatzea izango ziren burutu zituzten ekintzak. 1967ko abeduaren 19koa baina, langileen borrokari elkartasuna erakutsi eta «Sindicato Vertical»en aurkako ekintza izango zen. «La persona que hacia de coordinador de nuestro grupo con la dirección de la organización, nos viene con la propuesta de que iva a hacer una pequeña campaña, de lucha que mantenían estos obreros en esta zona y se quería simultanear una acción en los sindicatos de Eibar y Elgoibar » (Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark»). Ekintza aurrera eramaterakoan izandako zailtasunek, ihesera eraman zituzten lau gazteak. Auto txiki batean, garaiko Seat 600 batean Elgoibartik atera eta Urkaregin gora aurrera egin zuten, Markina-Xemeingo sarreran Guardia Zibilaren kontrola aurkitu arte. Kotxeak Guardia Zibilari kasurik egin gabe, aurrera jarraitu zuen, eta ondorioz, izurgarrizko bala zaparrada jasan zuen, gerora egindako atestatuaren arabera, 60 zulo izango zituen autoak. Markina-Xemeingo kaleetan zehar, ihes egin eta Lekeitiorako bide bazterrean utzi zuten autoa, Aulestira, oinez ihesari jarraituz. Bertan, nora jo bazutela eta, Emilio Kortabitarte (Lekeitiarra) Aulestiko parrokoaren etxean babes hartu zuten. «Baino Murelagan, etxe horretan gertatu zena, edo behintzat nik hala sentitzen dut, denbora gutxi izan genuen pentsatzeko, zer egingo genuen eta ze erabakiak hartu behar ziren, (…) ni neuk leihotik salto egin nuen eta, momentu luze bat pasatu nuen balkoi azpi hortan, nik neuk horren pena bat badut hala ta ere, haiek atera ziren balkoira baino hala ere Guardia Zibila atera zen hura ere nin neuk azpitikan ikusten bainuen, nik oroimen hori dut, eta erraten zuen, betiko geratu zait, eta erraten zun «Txao rindete, Txao rindete» eta ni mugitu gabe geratu nintzen eta gero haiek lotu zituztenean, nire kideak eta haien [Guardia Zibilaren] kotxeetan, kotxeen motorrak aitu nituenean, herritikan ateratzen ari zirela, ni joan nintzen, orduak pasata gero (…)» (Kepa Akixo Leixarreta «Txao»).
Garaiko prentsan agertzeaz gai, ETAk ere jasoa zuen gertaera hau, Bidarten, 1992an erakundearen zuzendaritza atxilotzean atzemandako agiri batek dioenez:
19 de diciembre de 1967.
En la localidad vizcaína de Markina, la Guardia Civil dispara contra un vehículo en el que viajaban cuatro personas que suponían militantes de ETA. El coche es alcanzado por cincuenta y nueve impactos, a pesar de lo cual los ocupantes del mismo resultan ilesos y logran huir. Horas después, tres de ellos José Luis Etxegarai, Roberto Lotina y Francisco Javier Aya Zulaika son detenidos en Murelaga. En relación con este hecho, dos de los guardias civiles que participan en el mismo solicitarán más tarde la baja en el Cuerpo.
19 de diciembre de 1967.
Explota una bomba en el edificio de la delegación del Frente de Juventudes y el Sindicato Vertical de Eibar.
Gertaerak badu bere esangura. Frankismoari aurre egiteko determinazioa, indar polizien erantzuna, ihesa, Aulestiko babesa eta ondorengo ihesean, mendi muino bateko etxean jasotako babesa, … hau guztia jaso nahi izan dugu, urte haietan gertatua hobeto ulertu nahian.
- 1
- 2
- …
- 6
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 