Frankismoa
Saturraran 1938-1944. Emakumeen kartzela
1938ko urtarrileak ekarri zituzten lehenengo presoak Saturraranera. Etxeak oso egoera txarrean zeuden, kristalak apurtuta, ormak zikinduta, altzaririk gabe, azkena gelditu zirenak Ondarroako Falangera eraman zituzten eta.
Egoera horretan zeuden etxeetara iritsi ziren lehenengo presoak.
Kartzelara iritsi orduko aldean zekarten guztia kendu eta koarentenan sartzen zituzten banaka gelara. Hori presoak nola portatzen ziren ikusteko izaten zen. Hasieran hilabeteko kuarentena betetzen zuten, apiriletik aurrera iritsi ziren emakumeak ordubete egiten zuten gelan bakarrik eta gero besteekin batera gelara eramaten zituzten. Ez zegoen hilabeteko koarentena egiteko guztientzako lekurik.
Gelan, 45zm zeukan preso bakoitzak, hormaren kontra lurrean eserita ematen zuten eguna. Ezin zuten elkarrekin hitz egin, ezta keinurik egin ere. Moja zaindaria mirilatik begira egoten zen eta norbait hizketan harrapatzen bazuen zigotu egiten zuten. Goizeko zazpietan jaikitzen ziren eta formatuta egon behar izaten zuten mojak atea irekitzen zuenerako. Gosaritan txokolate ontza bat, (“hondarra ematen zuen” Karmina Merodio ) edo bi piku lehor ematen zieten jateko eta horrekin eguerdira arte. Eguerdian bazkaltzera txandaka jaisten ziren jangelara gela batekoak bestekoekin harremanik ez izateko. Arratsalde osoa berriz ere gelan eserita eta iluntzeko 7etan afaria eta isiltasuna hurrengo goizera arte.
Asturiarrak oso emakume gaiztoak zirela esaten zuten mojek eta ez zieten presoei eurengana hurreratzen ere uzten, jan egingo zituztela pentsatzen omen zuten. (“pero como podian ser tan ignorantes” Karmina Merodio).
Barruko zaintza 25 mojak egiten zuten. Kanpoko zaintza soldaduek egiten zuten. Villa Osa eta Ketetxe ingurutik zaintzen zuten kartzela.
Nola lortzen zuten hain moja gutxik hainbeste emakume ordenean edukitzea? Disziplina, gosea eta zigorrarekin.
Saturrarango kartzelako ate haundian hau jartzen omen zuen:
“Huye al delito, compadece al delincuente, seriedad de un banco, caridad de un convento y disziplina de un cuartel”
Emakume presoek ahobatez esaten dute baldintza guztietatik betetzen zen bakarra disziplina zela. Edozein txikikeriagatik zigortzen zituztela, gutunik gabe, bisitarik gabe edo zigor gelara bidalita. Zigor gelak errekaren parean zeuden, lur azpian eta itsasoko marea igotzen zenean, ura sartzen zen gelara. Zigor gelak erabiltzen zituzten hildakoak edukitzeko ere. Sagrario Merodio: “Me castigaron y me llevaron a la celda que estaba debajo de la tierra, al lado del rio. Me metieron donde estaban las cajas de los muertos. Yo no se cuanto tiempo estuve alli, porque se olvidaron de mi. Empecé a aporrear la puerta y por alli pasaban Don Jose Maria el cura y una monja. Don Jose Maria le preguntó quien estaba alli, y entonces me abrieron la puerta… Mis compañeras me dijeron que parecia que estaba loca cuando me llevaron a la celda. Pasé mucho miedo, mucho miedo”.
Josefa Garcia Segret maestra galiziarrak bere laguna Dolores Valdes zigortu zutenekoa kontatzen du bere liburuan (Abajo las dictaduras)”Testigo experimental fue mi amiga Dolores Valdes, que navegó milagrosamente durante mas de media hora que ya le llegaba al estómago, estando encerrada en un calabozo del sótano…”
Emakume presoak bereziki gogoratzen dute zuzendari izan zen moja Maria Aranzazu Velez de Mendizabal “Sor Veneno” deitzen zioten eta beren esanetan jantzi zuriak baina bihotza beltza zeukan.
Gosea.
Janaria gutxi eta txarra ematen ziotela esaten dute emakumeek. Denek aipatzen dituzte lentejak azal hutsak eta zomorroz betetakoak izaten zirela diote. “Desde que salí de la cárcel no he podido comer más lentejas. No me entran” Karmina Merodio.
“Teniamos tanta hambre, tanta hambre que cuanco íbamos a la cocina a pelar patatas, las que estaban pasadas nos las comíamos. Crudas, si, crudas. Las que estaban pasadas, sabían mejor” Asunción Rodriguez del Pulgar
Umeak ere jateko bila ibiltzen ziren euren amei emateko. Teresa Martinek esaten du azaren erdiko gogorra ematen ziola bere amari jateko.
Emakumeentzat kartzela sartzen zen janaria eta umeena mojek estraperloan saltzen zuten.
“Sacaban sacos de comida por Galdona y luego no habia nada para nosotras. Solo nos daban agua y algun trozo de patata. Al principio no íbamos a por pa comida pero luego si caía un trozo de pata al suelo íbamos a por ella” Asunción Rodriguez del Pulgar
1940an goseak eta tifusak eraginda 52 pertsona hil ziren Saturraranen 15 emakume eta 37 ume.
Umeak.
Francok bere errejimenaren ekintzak zuritzeko bazituen lagunak horietako bat Antonio Vallejo Najera psikiatra.
Bere esanetan “etsai politikoaren gaitasun psikologikoa garailearena baino makalagoa da eta gainera gaiztoa eta arriskutsua da”(…)“etsai politikoa gaiztoa denez kartzelan sartu behar da, desegin egin behar da, arrazaren mesederako”
Aitzakia ona preso zeuden amei euren umeak kendu eta eskuindarren familietara eramateko edo umezurtztegira.
1940an atera zuten legea amak umeari bularra emateko eskubidea aitortzeko, baina bere tranpa ere bazuen lege horrek, izan ere, umeak 3 urte betetzen zituenean amarengandik aldendu egin behar zen umea. Orduan taldeka antolatu eta trenean sartuta bidaltzen zituzten. Mari Campos eta Teresa Martinek horrelako bidaia egin zuten Madrilera, baina, zorionez familiakoak atera ziren trenera eta eurak jaso zituzten. Beste asko familiarik gabe eta zeinek jasorik gabe gelditzen ziren eta horiek ospiziora edo militar zein eskuindarren familietan banatzen zituzten. Concepcion Vazquezen umea ere tren horietako batean bidali zuten baina inork ez zuen jaso estazioan. Kartzelatik libre gelditu zenean hasi zen bere umearen bila eta Valentzian aurkitu zuen militar baten etxean.
Mutrikun, amabitxiek jaso zituzten euren besoetako umeak amek kartzelatik irten arte. Bene Olazabalek jaso zuen Paquita Izco bere etxean amak kartzelatik irten arte, gero Kartagenara itzuli ziren.
Kartzelan zeuden umeen izenik ez da agertzen inon. Izenik gabe, preso anonimoak bihurtu dira. Xabier Basterretxeak Errejistro zibila eta Parrokiako liburuak aztertuta lortu du 109 umeri izen-abizenak jartzea. Saturraranen jaiotakoak, Mutrikun bataiatutakoak edo Mutrikun enterratutakoak dira.
Emakume presoek gogoan dute Ondarroa eta Mutrikuko familiek emandako laguntza bai janaria emanda, bai umeak jasota eta batez ere euren familia hain urruti zutenean, hurbiletik euren bisitekin babesa ematen zietelako.
Saturraranen 1938 eta 1944 bitartean 4.000 emakume preso pasa ziren, ehundaka ume anonimo eta horietatik 177 hil egin ziren.
Saturraranen preso egondako emakume eta umeei gure omena lerro hauetatik.
Non erori zaren, hil zaituztenean: Erorien Haranera eramandako herritarrak (Amoroto, Berritatua, Etxebarria, Ispaster, Lekeitio eta Markina-Xemein)
1940an agindu zuen Francok, «Valle de los Caidos» bezala ezaguna dena eraikitzeko; dekretu beldurgarri bat izango zen, gune hau eraikitzeko agindua: «Eraiki daitezela Basilika, Monasterioa eta Gazteriaren Kuartela, Guadarrama mendilerroaren mazeletan (El Escorialen), Cuelgamuros deitzen den tokian, gure Gurutzada loriatsuan erori zirenen memoria betikotzeko». Inork gutxik ez du jakingo zertaz ari garen, baina asko eta asko dira, zer den, eta zer bilakaera izan zuen argi ez duten herritarrak.
Ukiezinezko mamua izan da orain arte, baina poliki poliki, eta urteetan familiek erakutsi duten grina eta indarrarekin, haien senideen memoria bizirik eta indartsu mantenduz, poliki poliki, hautsiezina, iragaitza zirudiena, zartatu eta ezbaian jartzea lortu da, ebatsitako askoren historia mahaigaineratuz. (ikus ETB2ko dokumenala 2019/05/19). Kontuak horrela, esanguratsua izan da, Franco bertatik ateratzeko Espainiako gobernuak aurten egindako saiakeraren ondorengo harrabotsa. Horrela, gaur jakin denez, Espainako Auzitegi Gorenak babestu egin du Espainiako gobernuak egindako eskaera. Franko, diktadorea, mausoleo faxistatik at egongo da laister. Testuinguru honetan, Frankoren deshobiraketarakin batera, Eusko Jaurlaritzaren Euskadiko Memoria Historikoaren eta Demokratikoaren Legearen aurreneko zirriborroaren berri eman dute albistegiek.
Hari honi tiraka, Gogorak Eusko Legebiltzarrari igorritako txostena ezagutu genuen uda aurretxoan. Bertan, Erorien Haranean hobiratutako herritarren inguruko informazioa bildu da, (33.000 gorpu baino gehiago hobiratuta daudela uste da hoietatik 10.000tik gora ezezagunak) jakin nahi baitzuen Eusko Legebiltzarrak, zenbat herritar diren bai euskal autonomia erkidegoko hilerrietatik, zein, Espainiako erkidego ezberdinetatik Erorien Haranera eramandakoak eta era bereran nortzuk ziren eta leku aldatze hauek egiterakoan, baimenak nola gauzatu ziren.
Gorpuen mugimenduak, 1960.hamarkadara arte iraun zuen, 1076 pertsona euskal autonomia erkidegoko hilerrietatik eraman zituzten eta 155 ziren, bizilekua euskadin izan arren, espainiako beste herri batzuetan hobiratuta zeudenak; non guztiak ez ziren identifikatuak. Mugimendu hauek, agindu ezberdinekin egin ziren: Gobernu Zibilak, herrietako udalei zerrendak eskatu eta hark aginduta edo udalaren bidez, familiek baimendua. Azken puntu hau delarik gai honetan besteak beste sentiberarena eta ilunena.
Esandako moduan, asko dira zalantzak oraindik, berez, zerrenda argirik ez baitago. Isiltasuna, ezbaia eta zurrumurruak izan dira urteetan, memoriak eta etxekoekiko maitasunak, zein ardura kolektiboak eraginda egiaren argi bila, ateratako ondorioak. Esaterako, Hernaniko hilerritik, fusilatu eta han hobiratu zituzten 8 euskal abadeen gorpuak (haietako batzuk, Jose Peñagarikano Solozabal, Etxebarrikoa eta Celestino Onaindia Markinarra lirateke, Jose Ariztimuño abade abertzalearekin batera) desagertuta daudela esan ohi da (bertan egindako deshobiraketa lanek ezbaituzten uste zen emaitzik eman) eta Erorien Haranera eramanak izan zirela esaten da.
Arazoa baina, hilerrietatik deshobiratutakoen zerrenda zehatzik, argirik eta garbirik ez egotean datza, edo baldin badago, Erorien Haranean, hobiratuen zerrenda legoke. Ba ote? zalantzarik gabe, asperen askorentzat bide emango lukeen dokumentazioa litzateke hau. Frankismoak izkutatu eta ondorengo urteetan sostengatuz, isilarazi nahi izan dena.
Hau guztia kontuan hartuz, eta zuhurtziarekin, artikulua osatze aldera, esku artean ditugun datuekin, ondorengo zerrenda osatu dugu (Erorien Haranean dauden herritarren zerrenda). Dugun informazioa kontrastatu eta osatu dugu, familia zein herritarrei, ikerketarako eta egia argitzeko bidea egiten lagundu asmoz, pentsatuz, zorigaiztoko leku horretan gertatutakoa eta hobiratuek zein haien etxekoek erreparazioa eta justizia izango dutela. Hemen gaur gaurkoz osatu ahal izan dugun zerrenda:
| AMOROTO | |||||
| Combatientes: 6 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-
Bizilekua |
Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota |
|
| Arriola Bollar, Adrian | Berriatua/
Aransolo (Amoroto) |
Teruelgo frontea: Horta de San Joan (Tarragona) | 1959/02/28 | Gobernu zibila
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) |
|
| Eizagirre Azumendi, Miguel | Enparan | Benicasim (Castello) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Gabiola Gojenola, Mariano | Atxurra | Barragas (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Ikaran Foruria, Antonio | Abitara (Abitxa) | Zagra (Lleida) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Urrutibeaskoa Lauzirika, Francisco | Bolunburu | Burgos (Burgos) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Zilloniz Murelaga, Juan Jose | Artiñerrota | Ezezaguna | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| AULESTIA | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Domingo Espilla Gabiola | Navas del Rey (Madrid) | ||||
| BERRIATUA | |||||
| “Martires y Caidos”: 1 Combatientes: 4 | |||||
| · Familiek ez zuten baimenik eman eta beraz ez ziren Erorien Haranera eraman. | |||||
| ETXEBARRIA | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 10 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota |
|
| Arrieta Churruca, Julian | Atote | Zaragoza | 1961/02/28 | Gobernu zibilak baimendua
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) |
|
| Guenaga Iriondo, Jose Maria | Adrin | Royuela edo Abejuela?
(Teruel) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Ibarzabal Urkiola, Jose Manuel | Etxebarrikua (“Perune”) | Cañamero (Caceres) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Urbieta Alberdi, Gregorio | Arkotxa | Zaragoza | |||
| ISPASTER | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 11 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Arriaga Erkiaga, Domingo | Zaragoza hilerria | ||||
| Arriaga Erkiaga, Juan | Logroñoko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Arrizubieta Uskola, Ramon | Bilboko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Bilbao Arrizubieta, Jose | Brunete
(Madrid) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Bilbao Barainka, Justo | Cogolludoko hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Galletebeitia Arrizubieta, Casiano | Zaragoza hilerria | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Gorostola Bengoetxea, Alberto | Ebroko frontea | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Ibarra Eizagirre, Simon | Teruelgo frontea | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Naberan Mendazona, Pedro | Frente de Segre | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Zabala Atxabal, Luis | Peñas de Lemona | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| LEKEITIO | |||||
| “Martires y Caidos”: 0 Combatientes: 5 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako hilerria | Data | Baimen mota | |
| Eskurza Bengoetxea, Jose | San Manes (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Urresolo Uriguen, Santiago | Bot (Tarragona) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | |||
| Guridi Ibarguen, Genaro | Ereño | Ereño | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Iturraran Uskola, Basilio | Lekeitio | Castuera (Badajoz) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Juan Pablo Cortes Prieto | Don Alvaro (Badajoz) | Lekeitio | 1959/03/25 | Gobernu zibila | |
| MARKINA-XEMEIN | |||||
| “Martires y Caidos”: 1 Combatientes: 14 | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Aguinaga Ugalde, Benito Hilario | Okerra 2, Markina | Vitoria-Gasteiz | 1961/07/24 | ||
| Arrieta Lejardi Jose | Barenda | Horta de San Joan (Tarragona) | 1959/02/28 | ||
| Arechavaleta Goicoechea, Alejandro | Abesua 5
Markina |
Tremp
(Lleida) |
1963/04/19 | ||
| Chopitea Apoita, Doroteo Antonio | Txepetxabixe | Briviesca (Burgos) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Del Pino Sainz, Raimundo | Gandia (Balentzia) | 1959/03/24 | |||
| Ibaibarriaga Madariaga, Jose Maria | Altzategi Behekoa | Cementerio
Laguarta (Huesca) |
Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Identifikatu gabe (kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Soldadua) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Soldadua) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Guardia Zibileko sarjentoa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | |||
| Identifikatu gabe (Ejerzitoko Kaboa) | Markina-Xemein | 1959/03/25 | · | ||
| Larruskain Garitagoitia, Eusebio | Altzategi Goikoa | Cementerio Posadas (Cordoba) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| Lejardi Goyogana, Miguel | Laparra | Alcariza (Teruel) | Familiak baimendua* (Los familiares estan dispuestos al traslado de los restos) | ||
| López Moran, Andres Avelino | Zamora (Espainia) | Markina-Xemein
|
1959/03/25 | Gobernu zibilak baimendua. | |
| MUNITIBAR | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Urionabarrenetxea Arakistain, Luis | Aldaola azpikoa | Tremp
(Lleida ) |
1963-04-19 | ||
| ZIORTZA-BOLIBAR | |||||
| Izen abizenak | Jaiotetxea-Bizilekua | Deshobiratutako lekua | Data | Baimen mota | |
| Esteban Etxebarria Arrate | Altza | Horta de San Joan (Tarragona) | |||
Bukaeran, Gogorak aurkeztutako txostenaren ondorioak erantsi ditugu.
Ondorioak [Gogora txostena]
1. Erorien Haranera egindako lekualdaketak eta horretarako prozedurak aldatu egin ziren denboran zehar, eta ez ziren beti berdin gauzatu. Aldaketarik funtsezkoenetako bat 1957ko abuztuaren 23ko Lege Dekretuak ezarri zuen, zeinaren bidez, nazionalen bandokoez gain, errepublikanoen bandokoak ere bilduko ziren.
Funtsezko aldaketa horrek eragina izan zuen lekualdaketa-baimenetan. 1960ko martxoaren 31tik aurrera, 1963ko otsailaren 22ra arte, erregimenak beretzat hartu zuen Udalek dohainik utzitako lurzatietan ehortzita zeuden gorpuzkiak lekuz aldatzeko eskubidea, baldin eta familiartekoek ez bazituzten ordainpeko hilobi partikularretara aldatzen.
2. Ministerioak gorpuzkiak lekualdatzeko ezarri zituen jarraibideak ez ziren beti zorroztasun berarekin bete. Garrantzitsua da hori, batez ere, erori asko zuten udalerrietan; esate baterako, Zaragozan eta Lleidan. Zenduei eta haien familiartekoei buruzko informazioa lortzeko gestioek denbora eta ahalegin handiagoa eskatzen zuten, eta, horregatik, ohikoa zen lekualdatu behar zen zenduaren izen-abizenak soilik adieraztea, beste inolako daturik gabe.
3. Artxiboetan dokumentu-hutsuneak daudela ikusi ahal izan dugu, eta horrek zailtasun gehiago erakarri ditu ikerlan honetako helburuak erdietsi ahal izateko. Probintzia guztietako Gobernu Zibilek Gobernazio Ministeriora bidali zuten dokumentazioa Administrazio Artxibo Nagusian (AGA) jasota dago, baina funtsa ez dago osorik. Horren adibide argia da Arabako probintzia: 618 zendu eraman zituzten lau fasetan 1959 eta 1961 artean, eta haietako 498 identifikatuta zeuden, baina AGAn 13 dokumentu baino ez daude jasota.
Bizkaian izan ezik, arazo bera gertatzen da Araba eta Gipuzkoako artxibo historiko probintzialetan ere. Bizkaiko Artxibo Historiko Probintzialak jasota daukan funtsak erakusten du Gobernazio Ministerioaren eta Udalen arteko erdibidean zuten kokapenagatik, Gobernu Zibilek dokumentazio ugari sortu zutela lekualdatzeei eta haiek egin ahal izateko baimenei buruz, baina dokumentazio hori ez da kontserbatu beste bi euskal probintzietan.
Udal-artxiboen egoera heterogeneoa da. Haietako batzuek, lekualdatzeen espediente osoak dauzkate jasota, eta horrek datu berriak lortzeko bidea eman du. Beste kasu askotan, ordea, korrespondentzien funtsetara jo behar izan da daturen bat edo beste eskuratu ahal izateko, kontserbatu badira, betiere.
4. Orain arte lortu diren datuak aintzat hartuz, esan liteke 1.076 gorpuzki eraman zirela Euskaditik Erorien Haranera; haietatik, 762 identifikatuta zeuden, eta 314, identifikatu gabe. Arabatik 618 gorpuzki eraman ziren guztira (498, identifikatuta, eta 120, identifikatu gabe); Bizkaitik 219 gorpuzki eraman ziren (36, identifikatuta, eta 183, identifikatu gabe); Gipuzkoatik 239 eraman ziren (228, identifikatua, eta 11, identifikatu gabe). Ikerlan honi esker, EAEtik eramandakoen 10 izen gehitu dira, eta 15 identifikatu gabekoren lekualdaketa.
1967ko Markina-Xemeingo zelaiko tiroketa: frankismoaren atzaparkadak (I)
1967an gertatu zen, Markina-Xemeinen; hain ezaguna den Zelaiaren inguruan. Lehen Frankismoa igarota, diktadurak bere ibilean, erakutsitako ankerkeriak, hurrengo urteetan hatzarpakada ilunak izango ziren orbain sakonen sortzaile.
1967ko abenduaren 19ko iluntzean Guardia Zibilak auto bat tirokatu zuen Markina-Xemeingo zelaian. Lau gazte ziren “Seat 600” batean eta autoak 60 bala inpaktu izan bazituen ere aurrera jarraitzea lortu zuten. Geroago horietako hiru Aulestin atxilotu zituzten Guardia Zibilek.
Gertaera hau lehen pertsonan bizi izan zuten Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark» eta Kepa Akixo Leixarreta «Txao»/»Zigor» elkarrizketatu eta haien testigantza eskaini digute, non joan den abenduan, jendartean aurkezu genuen Markina-Xemeingo Uhagon Kulturgunean.
Gazte haiek, ETA erakundearekin lehen kontaktuak izan eta frankismoaren aurkako ekintzak burutzeko antolatu ziren. Hasiera batean, margoketak eta ikurrinak jartzea edo matxinoen alde soilik hildakoen aldeko oroigarriak deuseztatzea izango ziren burutu zituzten ekintzak. 1967ko abeduaren 19koa baina, langileen borrokari elkartasuna erakutsi eta «Sindicato Vertical»en aurkako ekintza izango zen. «La persona que hacia de coordinador de nuestro grupo con la dirección de la organización, nos viene con la propuesta de que iva a hacer una pequeña campaña, de lucha que mantenían estos obreros en esta zona y se quería simultanear una acción en los sindicatos de Eibar y Elgoibar » (Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark»). Ekintza aurrera eramaterakoan izandako zailtasunek, ihesera eraman zituzten lau gazteak. Auto txiki batean, garaiko Seat 600 batean Elgoibartik atera eta Urkaregin gora aurrera egin zuten, Markina-Xemeingo sarreran Guardia Zibilaren kontrola aurkitu arte. Kotxeak Guardia Zibilari kasurik egin gabe, aurrera jarraitu zuen, eta ondorioz, izurgarrizko bala zaparrada jasan zuen, gerora egindako atestatuaren arabera, 60 zulo izango zituen autoak. Markina-Xemeingo kaleetan zehar, ihes egin eta Lekeitiorako bide bazterrean utzi zuten autoa, Aulestira, oinez ihesari jarraituz. Bertan, nora jo bazutela eta, Emilio Kortabitarte (Lekeitiarra) Aulestiko parrokoaren etxean babes hartu zuten. «Baino Murelagan, etxe horretan gertatu zena, edo behintzat nik hala sentitzen dut, denbora gutxi izan genuen pentsatzeko, zer egingo genuen eta ze erabakiak hartu behar ziren, (…) ni neuk leihotik salto egin nuen eta, momentu luze bat pasatu nuen balkoi azpi hortan, nik neuk horren pena bat badut hala ta ere, haiek atera ziren balkoira baino hala ere Guardia Zibila atera zen hura ere nin neuk azpitikan ikusten bainuen, nik oroimen hori dut, eta erraten zuen, betiko geratu zait, eta erraten zun «Txao rindete, Txao rindete» eta ni mugitu gabe geratu nintzen eta gero haiek lotu zituztenean, nire kideak eta haien [Guardia Zibilaren] kotxeetan, kotxeen motorrak aitu nituenean, herritikan ateratzen ari zirela, ni joan nintzen, orduak pasata gero (…)» (Kepa Akixo Leixarreta «Txao»).
Garaiko prentsan agertzeaz gai, ETAk ere jasoa zuen gertaera hau, Bidarten, 1992an erakundearen zuzendaritza atxilotzean atzemandako agiri batek dioenez:
19 de diciembre de 1967.
En la localidad vizcaína de Markina, la Guardia Civil dispara contra un vehículo en el que viajaban cuatro personas que suponían militantes de ETA. El coche es alcanzado por cincuenta y nueve impactos, a pesar de lo cual los ocupantes del mismo resultan ilesos y logran huir. Horas después, tres de ellos José Luis Etxegarai, Roberto Lotina y Francisco Javier Aya Zulaika son detenidos en Murelaga. En relación con este hecho, dos de los guardias civiles que participan en el mismo solicitarán más tarde la baja en el Cuerpo.
19 de diciembre de 1967.
Explota una bomba en el edificio de la delegación del Frente de Juventudes y el Sindicato Vertical de Eibar.
Gertaerak badu bere esangura. Frankismoari aurre egiteko determinazioa, indar polizien erantzuna, ihesa, Aulestiko babesa eta ondorengo ihesean, mendi muino bateko etxean jasotako babesa, … hau guztia jaso nahi izan dugu, urte haietan gertatua hobeto ulertu nahian.
Gogoan hartzeko izenak
Euskal Memoria Fundazioaren «Gogoan hartzeko izenak» erakusketa aurkeztu genuen atzo iluntzean izen bereko liburuaren egilearen, Joseba Zabalzaren eskutik. Ondoan Jaime Guenetxea herrikidea. 1980an, bere lagun Iker Ibarluzea eta beste batzuekin zegoela, Etxebarriko Txomin jatetxe aurrera indar parapolizialak agertu, Ixuara eraman eta pairatutakoaren kontaketa eginez. Berezia. Gogorra baina duintasunez betea.
Erakusketaren izen bereko liburuan, Euskal Memoria Fundazioak argitaratutakoan, aurkitu dezakezue errelato osoa.
Erakusketa, Abenduaren 22ra arte ikusgai egongo da, «Gogoan hartzeko izenak» biltzen dituen pertsonekin hiru lekutan:
1. Uhagon Kulturgunea (kultuguneko ordutegian)
2. Markina-Xemeingo udaletxe sarreran (udaletxeko ordutegian)
3. Kartzela zaharrean (asteburuetan)
Gernika 80 urtez: suntsitu, itzali ezin izan zuten argia
Elorrio, Durango, Eibar, Munitibar, Galdakao, Erandio, … eta txikizioa, 1937ko apirilaren 26an: Gernika.
7 hilabeteetan frontearen ertzetako herriak zein erretaguardiak bonbardatu ondoren, erresistentzia guneez gain, zibilen aurkako, parean zen ororen aurkako txikizioa abiatu zuten faxistek. Esperimentu basatien laborategi, Bizkaiko herriak.
Memoriak bizirik mantendu du eraitsitakoa. Memoriak eta ke arteko argitasunak lortu du herritarrek behar zuten erreparazioa Gernikan.
Duela 80 urte txikitu zuten unean Luis Ortiz Alfau Capitan Caseroko milizianoa bertan zegoen, bonbardaketa eta ondorengoa bertatik bertara bizi izan zuen.
Gaisoaldi baten ondoren, gaur berarekin tertulian jarduteko aukera izan dugu. Gernikako bonbardaketaren biktimak gogoan, faxismoaren hatzaparrek urratutakoa kontatzeko beharra mahai gaineratu digu gaur ere.
Zure laguntzarekin aurrera egin dezakegu, testigantzak, dokumentuak, argazkiak …
Poliki poliki aurrera doa memoriaren funtsa. Joan berri direnen hutsunearen tristuraz (Juana Etxaniz 1923 Barinaga- 2016 Markina-Xemein, eta Juanita Barruetabeña Etxebarria 1925-2016)… baina beste batzuen testigantzak jasotzeko aukera izanaren pozaz. Egun hauetan eta inurri lanari esker Josefa eta Juli Baskaran ahizpen eta Agustin Unamunzagaren testigantzak jasotzeko aukera izan dugu, Dominga Txurrukarena, Inmakulada Bilbao edo Felix Pagegirena, Jose Uberuagarena bezela.
Eskertu nahi diegu, haien senide zein beraien arduran dauden langileei erakutsitako esku zabaltasun eta laguntasuna.
Testigantzak altxorrak dira; gertatutakoa ulertzeko ezezik, golpe militarraren ondoriozko biktima eta herritarrek bizi izandako giza eskubideen urraketei zor zaien egia, erreparazioa eta justiziarako eskubidea bermatzeko ezinbesteko errelatuak. Haien memoria gure historia delako, oso garrantzitsua da esku artean duguna balioetsi eta testigantza, argazki, zein gainontzeko dokumentu jasotzea.
Sestaok ere badu memoria
Sestao un pueblo con memoria izenburua duen dokumentala argitaratu dute. Ekoizpen honek, Sestaoko frankismoaren biktimek jasandako errepresioa biltzen du. Karlos Trijueque eta Danilo Albinek osatu dute lana, eta diktadura frankista eta honen errepresioa jasan zuten 4o gizon eta emakumeren testigantzetan oinarritu dira.
Saturrarango emakumeen borroka eredu
Ahaztuak elkarteak ekitaldia burutu du eguerdian Saturraranen. Bertan preso izandoako emakumeen borroka gogora ekarri dute eta han izan da Angeles Florez Peon asturiarra (hiru urtez preso egonda) eta beste emakume preso batzuen senideak.
Angelesek, kartzelan egondakoak eta hildakoak gogoratzeaz gain, beraien borroka goraipatu du, eta bide horretatik ukabilak ez jeisteko eta borrokan segitzeko gogoeta luzatu du, bide horretan, jendarte justu eta hobe baten alde.
Lotura honetan ekitaldiko argazki bilduma.
Euskararen Kate Hautsiak
Euskal Memoria Fundazioak hizkuntza zapalkuntzaren gaiari heldu dio oraingoan eta horren inguruko liburu mardula idatzi du Dabid Anautek, memoria dokumentala eta memoria bizia oinarri hartuta. Donostiako Aieteko jauregian egin dugu aurkezpena. Bertan, besteak beste, Gipuzkoako Foru Aldundiko Euskara zuzendari Zigor Etxeburua eta Oroimen Historikoaren zuzendari Marina Bidasoro, Joan Mari Torrealdai, Xabier Mendiguren, Itziar Aizpurua, Joxe Manuel Odriozola, Sagrario Aleman, Kontseiluko idazkari nagusi Paul Bilbaorekin batera euskalgintzako hainbat erakundeetako ordezkariak ere bertan egon dira.
Euskararen kate hautsiak. Hizkuntza jazarpenaren memoria liburuaren aurkezpen ekitaldiari Arantxa Erasunek, Euskal Memoria Fundazioaren kideak.
- 1
- 2
- 3
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 