Barinaga
Jose Mari Muguruza Ibarzabal, testigantza
1929an jaio zen Barinaga auzoko Azkonabieta baserrian. Max barrenean, 7 urte zituen etxe inguruak gudari eta milizianoz beteta ezagutu zituenean.
Etxe inguru guztian posizioak izan arren, ez zuten etxetik alde egin, baina egoeraren larritasunaz jabetuta, inguruko baserrietan (Ertzil, Baskaran Errota..) babes hartu zuten behin baino gehiagotan. Fronteko bi lerroetatik bertan, arriskua egunerokoa izan arren, eguneroko bizimoduarekin jarraitu behar izan zuten; inguruko baserrietako lagunekin haiek, baserriko lanetan nagusiagoek. Esaterako, aita, txabolan zen ganaduekin, izeba Benantzia janaria eramatera joan zenean. Etxetik txabolarako bidean, bala batek zauritu eta 1936ko abenduaren 22an hil zen Bilboko Basurtuko ospitalean.
Ertzilen zuten aginte postua fronteko sektore honetan, eta bertan ezagutu zituen Kepa Ordoki eta beste hainbat. Aipatzekoa da, Ertzilen egun, Jaime Urkijo, Rosa Luxenburgoko agintariak oparitutako gramofonoa gordetzen dutela.
Gero, Eibarko Txabola-Pagolara ezkondu zen. Arrikurutz (Akondia) eta Garagoiti barrenera. Gain haietatik egiten zuten tiro Max, Azkonabieta eta inguruko posizioetara. Jaiotetxe inguruan bezala, geroko bizileku inguruan ere lubaki eta gerra aztarna ugari ezagutu zituen. Urte asko igaro arren, etxe inguruan, baso eta lur sailetan gerraren ondorioz «galdutako» bonba eta abarren arriskua luze ezagutuz.
Herritarrak eta bi gudarien senideak gaur Barinagan, gazte haien omenez
Gaur eguerdian, elizpean. 1936ko azaroaren 22an bezala. Timoteo Arrastoa Arozena (1920-Altza, Gipuzkoa) eta Bitor Urretabizkaia Urruzolaren (1918-Tolosa, Gipuzkoa) hil ondorengo agurrean ez ziren bakarrik egon. Haien kideek eraman zituzten andan. Gaur eguerdian, orduan ez bezala, bi gudari gazteen senideek, gudari haien kideek hildako gazteekin egin bezala, herritarren berotasuna jaso ahal izan dute.
Lenago Il batailoko gudariak ziren hil zirenean. Oso gazteak biak; 1936ko azaroaren 21ean, Maxean zehar, errekonozimenduan ziardutela, zauritu eta hil ziren. Biharamunean hobiratu ziutzten barinagako hilerrian.
250 gudari ingururekin joan zen frontera, Lenago Il batoilia; 1936 urrian Max inguruko posizioetan zegoen. Hasieran, batailoi honek bi konpainia zituen, gerora, sendotuz joan zen lau konpainia izateraino. 500etik gora gudari izango zituen hurengo hilabeteetan. Aipatu behar da, 4. konpainia sortu zutenean, Urretabizkaia izena jarri ziotela konpainiari, Maxen hildako Bitor Urretabizkaiaren omenez.
Gudari asko hil ziren fronteak iraun zuen 7 hilabetetan. Ez zituzten baina Barinagan hobiratu, aipatu bi gudariak soilik lurperatu zituzten barinagako hilerrian.
Hileta haretako bost argazki atera zituzten, Eskoletxe aurretik kanposantura bidean; ezagunak ziren argazkiok baina ezezagunak argazki horietako protagonistak. Bildutako informazioak (testigantzak, dokumentauak, albisteak…) argazki hauek, bi gudari gazteen historiarekin lotu eta haien pasartea borobiltzen lagundu digu ahanzturan gal ez daiten.
Gaurko argazki bilduma lotura honetan aurkituko duzue.
Gazte haien omenez
1936ko udan, kolpe militarraren ondorioz altxamendua hartzen ari zen indarrari aurre egin nahian, herrietan miliziano ugari antolatu ziren aurre egiteko. Gipuzkoan, herriz herri, jende askok jardun zuen borrokan. Baina frankistak herri hoiek okupatu ahala, bertakoek alde egin beharra zuten.
Batzuk babestu egin ziren ahal zuten lekuetan, beste batzuk frontera joatea erabaki zuten. Timoteo Arrastoa Arozena (Altza, Gipuzkoa) eta Bittor Urretabizkaia Urruzola (Tolosa, Gipuzkoa) gazteek, haien herrietatik Bizkaira jo eta Euzko Mendigoizale Batzako (EMB) batailoi abertzaleko kide egin ziren.
Sabinismoaren idei jarraituz, 1921-1932an sortutako “Aberri” eta “Comunion” elkartu ziren 1930ean, EAJ-PNV berria sortuz. Handik lau urtera baina, banaketa bat eman eta “Jagi-jagi” sortu zuten kide batzuk. Banaketaren arrozoien artean, EAJ-PNVk zuen estatutuaren aldeko jarrea, kristautasunaren inguruko eztabaida… leudeke besteak beste. EAJ-PNV utzi eta elkarte independentista sortu zuten. Elias Gallastegi zen haien buru baina berekin ziren Angel Aguirretxe, Candido Arregi, Manuel de la Sota, Fidel Rotaetxe, Trifon Etxbarría, Jordande Zarate, Adolfo Larrañaga, Lezo Urreztieta, Agustin Zumalabe, etab.
Euzko Mendigoizale Batzako kideak independentismoa, antiinperialismoa, antikapitalismoa eta antifaxismoaren ideietan biltzen ziren gerra garaian. Elkarte honetan 1936ko gerra hastean, eztabaidak izan zituzten, Jagi-Jagikoekin batera. Gerra arrotz gisa ulertzen zuten, hau da, espainiako gerra bezala eta borrokatu edo ez zalantzak sortu ziren. Gero baina, Azpeitiko komandantzian sortutako gudarostean bat egin zuten, eta geroago «Lenago il» eta «Zergatik ez» batailoiak sortu zituzten. Aipagarria da, «Lenago Il» batailoia lau konpainiak osatzen zutela, laugarrena «Urretabizkaia» deiturikoa. Konpainiaren izena Maxen hildako Bitor Urretabizkaiaren omenez jarri zioten. Elkarte hauek antolatutako batailoian, aurrez aipatutako bi gazteek Max izan zuten jomuga, posizio hauetan borrokatzen egon ziren «Jagi-Jagi» (Lenago Il batailoiko 2.konpainia) edo «Gudari» (Lenago Il batailoiko 3.konpainia) konpainietan. Frontea egonkortuta, 1936ko azaroaren 21ean, Maxeko posizioetan jasotako zaurien ondorioz hil egin ziren. Biharamunean, Barinagako hilerrian hobiratu zituzten.
Bi gazteek, haien burkideen agurra jaso zuten. Andan batailoiko kideek eraman zituzten bi gorpuen kutxak eta hamarnaka gudariren babespean jeitsi Maxetik, Barinagako Juan Barkin abadea aurretik zutela. Kanposanturainoko bidea egin zuten guztiek, honen erakusgarri hileta honetan ateratako argazkiak.
Duela gutxi, gazte hauen familiekin kontaktua egin eta haien testigantza jaso ahal izan dugu. Timoteo eta Bitorren heriotzaren berri izan zuten aspaldi eta etxeko gozotasunean haien oroimena bizirik mantendu dute. Hau horrela, eta gertaera haien 80.urteurrena betetzen dela ikusirik omenaldia eskainiko zaie Barinagan.
Eugenia Agirreamalloa Kaltzakorta
Eugenia Agirreamalloa, Espilla Baserrian (Barinaga) jaio zen,1930ean; hamaika neba arreben artean seigarrena.
Espilla baserria, frentetik oso gertu zegoen eta miliziano eta gudariak etxean izan zituzten. Orduan ezagutu zituzten etxekoek lehenengoz lentejak, gudariek ekartzen baitzuten. Frenteko posizioetarako ekartzen zuten janaria etxekoekin elkarbanatzen zuten; horrela geroko frankismo garaian ezartitako errazionamenduaren aldean janari asko izan zuten, tartean hain preziatu bihurtu zen ogia.
Etxean egon ziren lehen mugimenduak hasi zirenetik eta erreketeak sartu arte, 1936ko irailetik 1937ko apirila bitartean.
Barinaga auzoko gertaerak ahoz aho zabaltzen ziren garai haretan ere, eta Ramon Zuazo Illaispe baserrian morro zegoela, faxisten aldera jendea pasatzeko sarearekin izandako gora beherak jaso zituen, baita nola Francisco Baskaran zinegotzi tradizionalista auzi berdinagatik kartzelaratu eta kartzelan nola hil zuten.
7 hilabeteren ondoren, miliziano eta gudariak ohartu gabe erretiratu ziren, eta hurrengo egunean erreketek sartu ziren bide betean Espillan behera.
Eguneroko gerrako gora beherak gertutik bizi izan zituen: kainoikadak etxe ondora arte, hegazkinak, Gernikako bonbardaketara zihoazen hegazkinak…
Etxeko mutilei ez zitzaien frentera joatea egokitu, aldiz, aita eraman zuten gurdiarekin frenteko lanetara.
Frentea hautsi eta hilabete ingurura, lehenengoz bueltatu zenean Arantzamendi ingurura lurperatugabeko gudari baten gorpua ikusteak harritu zuen. Gainera, esku bonbaz mordoa zegoen posizioen inguuruan, gerora, pilatu egin zituzten, inguruko lur sail batean.
Juana Etxaniz Muguruza
Juana Etxaniz, (Zierreta, Barinaga, 1923 – Markina-Xemein, 2016). Barinagan, Illo-aldapan jaio zen, eta gerra frentea etxe ondoan izan zuten irailaren azken egunetatik erreketak sartu arte.
Zierreta, Maxean bertan egonik, San Andres-eko gudariak izan zituzten etxean. Handik, Kalamuako tontorrean zeuden faxistei erasotzeko postuetara joaten ziren; Arantzamendi zein Maxeko posizioetara. Inguruetan izan ziren Celta-ko anarkistak ere.
Tiro hots eta burruka artean bizi izan ziren 7 hilabetean, tartean gertutik bizi izan zuten San Esteban eguneko borroka, izeba hil berriaren mina artean barruan zutela. Izan ere, 1936ko abenduaren 20an, Azkonabietako izeba, Benantzia Muguruza hil zuen Kalamuatik botatako tiro batek. Juanitaren izeba, Azkonabietatik txabolara zihoala, tiro batek jo zuen.
Etxekoek, eguneroko bizi modu ahalik eta arruntena egiten saiatu ziren, koltxoiak lehioetan jarri eta egoeraren gogortasunari zein tristurari aurre eginez.
Erreketak sartu zirenean, aita eraman zuten baina berehala ihes egin eta etxera buletatzea lortu zuen, etxekoen poztasunerako.
Juana Etxaniz Muguruza
Juana Etxaniz, Zierretan jaio zen 1923an. Barinagan, Illo-aldapan, eta gerra frentea etxe ondoan izan zuten irailaren azken egunetatik erreketak sartu arte.
Zierreta, Maxean bertan egonik, San Andres-eko gudariak izan zituzten etxean. Handik, Kalamuako tontorrean zeuden faxistei erasotzeko postuetara joaten ziren; Arantzamendi zein Maxeko posizioetara. Inguruetan izan ziren Celta-ko anarkistak ere.
Tiro hots eta burruka artean bizi izan ziren 7 hilabetean, tartean gertutik bizi izan zuten San Esteban eguneko borroka, izeba hil berriaren mina artean barruan zutela. Izan ere, 1936ko abenduaren 20an, Azkonabietako izeba, Benantzia Muguruza hil zuen Kalamuatik botatako tiro batek. Juanitaren izeba, Azkonabietatik txabolara zihoala, tiro batek jo zuen.
Etxekoek, eguneroko bizi modu ahalik eta arruntena egiten saiatu ziren, koltxoiak lehioetan jarri eta egoeraren gogortasunari zein tristurari aurre eginez.
Erreketak sartu zirenean, aita eraman zuten baina berehala ihes egin eta etxera buletatzea lortu zuen, etxekoen poztasunerako.
Iaz, frenteko porlanezko posizioetara egindako bisita: «Bunkerretan»
Iazko urrian, Gerra Zibila egonkortu ondorengo Frenteko posizioak lekutzeko asmotan irteera bat egin genuen. Lehenengo lerrotik atzeragoko posizioak aztertu asmoz, perretxikotan legez, bunker eta ametrailadore abixa bila ibili ginen. Ordenadorari hautsak kentzen ibili ondoren hemen horren lekuko post hau.
Elkarte edo leku diferentetakoak batu ginen, eguraldi txarrari aurre eginez, Mikel Lizarralde, Oier gorosabel eta Imanol Trebiño Eibartarrak, Frentes de Euzkadiko esperientzia haundiko Jon Etxezarraga «Akondia», Francis «Montaud» eta Josu Algortakua eta gu, AHAZTUEN OROIMENA, Markinaldeko Frentea 1936ko kideak.
Ibilbidea, polita bezain gora beheratsua: Aginagan hasi, handik Barinagara jeitsi, Eliza atzetik Makardara (Itxurretara) eta Baldakotxuntxurratik, Iparragirrera, Markina-Xemeinera jeisteko. Bide honetan egindako argazki gehiago ikusi nahi ezkero hona hemen MIKEL LIZARRALDEREN «Bunkerretan» bilduma.
Aurkitu eta aztertu bagenituen ere, batzuk kalte haundiak izan dituzte urteak pasatu ahala, beste batzuk guztiz baztertuta, eta lurrez erdi beteta daude, besteak sasiz beteta. Baina hor daude.
Agustina Agirre Ibarzabal
Agustina Agirre Ibarzabal (Isurixa, Barinaga 1926- Etxebarria 2014).
Bizkaia eta Gipuzkoako muga-mugako Isurixa baserrian jaio nintzen, mujoia han dago, biak banatzen dira han, bertan eta bizi izan nuen gerra. Barinagako auzo gunetik aurrera. Ama bertakoa zen, Isurixakoa eta aita Munitibarkoa.
6 neba arreba izan ginen. Gurean, bigarren urtea egiten zegoen morro, Agustin Etxarteren anaia, maleta egin eta Munitibarrera joan zen, gerra etorri zenean.
Gerra garaian, etxean egon ziren eta frentea egonkortu baino lehen milizianoak etxera etortzen ziren elikagaien eske. Iputeixen ere egiten zituzten oiloek arrautzak eta milizianoak zain egoten ziren, arrautzak erosteko, trukean diru zuria emanez. Dirua soberan geneukan orduan, oiloek arrautza egin ahala ematen ziguten diru zuria. Hori egia da e! Ni umea nintzen baina amari eta entzunda gogoratzen dut.
Errekete eta karlistak, edo zer ziren? bueno, ba horiek, aurrera zetozela eta, gizon guztiak aurrean eramango zituztela eta, beldur ziren etxean. Aita, gure etxea baino pixkat beherago zegoen estoldan izkutatu zen, erreketeek aurrera eraman ez zezaten, baina ez ziguten ezer egin.
Lehen, Isura joateko gurdi bidea zegoen, Ardantzakoak eta gure ama eta Eibarrera azokara joaten zirenean, gurdi bidetik joaten ziren. Gerra etorri zenean, orduan bazen jende langilea, eta kamioia pasatu zuten, Isutik gurera, erreka pasatuta, bidea, atxurrekin eginda. Ez zen kamioia ere oso handia, baina gogoan daukat, nola pasatu zuten, errekatik errepidera. Orduan egin zuten milizianoek, orain Eibarrera joateko ezagutzen dugun bidea.
Milizianoak, Kalamuan egon ziren mordo bat, Urkon ere bai; gurean asto eder bat zegoen, orain kamioietan igotzen dituzte materialak baina asto otzarakin eraman zituzten orduan, Urkora, babeslekua egiteko behar zituzten materialak, eraman ziguten astoa, beraz. Orduan pasatu ziren batetik, bestera, zer zien gorrixek eta zurixek edo zer ziren? sekula ez dot ulertu… orduan pasatu zan gerra, behera. Astoa falta zitzaigun. Galdutzat eman genuen, baina biharamunean agertu zen etxean, otzara eta guzti. Kanoi bat ere, uste dut jarri zutela Astorrei inguruan, Illo aldapara begira.
Milizianoak gurean zeudenean, seguru sentitzen zirelakoan, behin, itxura danez, hegazkinek edo bazekiten han zeudela edo, zazpi bonba bota zituen hegazkin batek etxe inguruan eta batek ere ez zuen etxea jo. Illoko lur sailean, Ardantzakoan eta gurean erori ziren, zulo ederra egiten zuten. Gu, etxean geunden.
Gau bakarra egin genuen etxetik kanpo. Astorreira joan ginen. Frontearekin, denak aurrean eramaten zituztela eta, familia osoa Astorreira joan ginen. Baina ez ziguten ezer egin, ezta Astorreikoei ere. Fronteak aurrera egin zuenean, ikusi genituen, eta nire nebak, Suinagako astoa ezagutu zuen, frankistek hartu eta aurrera zeramaten. Gero, Karmenen lotuta ezagutu zuten Suinagakoek astoa, itxura denez astoa zauritu eta Etxebarriko baserri baten geratu zen, eta haiek beraganatu zuten harik eta Suinagakoek, Karmengo plazan lotuta zegoen batean, ezagutu arte.
Gerra pasatuta gero, akordatzen naiz, garia entregatu behar izaten zen, gurea, Isurixa, sailak bai baina ez zen gari lekua, lastoa hazten zen, indiarra eta bai baina garia ez. Hala ere, gariak entregatu egin behar, Okokira eta, aitak eramaterik nahi ez. Azken momentura arte zain egoten zela gogoan dut, behin, uholdeak etorri, eta gurdia errekatik pasatu behar, gogoan dut hori. Egurrezko zubi bat zegoen, eta handik pasatzen ginen.
Gure ama ausarta zen, gauez, Armistegi errotan egiten zuten hirina. Artoa hartu, eta joaten zen, horrela, bazuen taloak edo egiteko hirina. Bestela zer, razionamenduan ematen ez bazizuten zer ba?
Gerra ostean, ogi baltza jaten genuen, saiarekin nahastuta egiten zuten, Barinagara joan behar izaten zen ogia hartzera, eta baserri batekoak ogia hartzera joaterakoan ez zegoela eta gogoan dut nola esaten zuten “ogixe dala baltza? hau dala baltza, bost seme etxien eta ogirik ez”
Hileta Barinagan
1936ko Urria, gogorra izan zen Markinaldeko sektorean. Borroka eta gertaera gogor askoren artean kokatu daiteke Barinagako hileta hau.
Lehenago Hil batailoiko bi gudari hil ziren, seguruenik Max inguruan. Jagi-Jagik bi batailoi izan zituen gerra zibilean Eusko Gudarostearen barruan; Lehenago Hil eta Zergatik Ez?. Mugimendu honen inguruan,«Jagi-Jagi. Historia del independentismo vasco» liburua argitaratu zuen Ahaztuak1936-1977ek, Eduardo Renobalesek idatzia.
Barinagan egin ziren hiletak; Tolosarra zen gudarietako bat, bestea berriz Pasaiko zen.
Argazki hauek (ikusi guztiak hemen) Garaian aldizkarian (15.zbkia, 1994),eta Gerra zibila Euskal Herrianlanean (Egaña,2000. III.tomoa:192) argitaratu ziren.
Josefa Baskaran
Josefa Baskaran (Barinaga, Illo 1914-Barinaga, Azabel Beheko, 2008)
Illon jaio nintzen, gerra aurretik ezkondu eta 13 hilabetera eraman zidaten gizona. Azabel bekora ezkondu ninzen Jose Agirregomezkortarekin (1910). Gu ezkondu eta 8 hilabetera hasi zan gerrie, ta gero, gizona eraman zidaten gerrara. Urte bi eta erdi egin eta etorri zen etxera, gerrara eraman eta gero. Frentera eraman zuten Jose, lehenengo hemen, Barinan eta geroago faxistekin ibili zen.
Hemen Barina inguruetan burrero ibili zen (errepublikarrekin), Kalamuan egon zen frentea eta hara joan behar izan zuen. Kalamua baino beherago zeuden postuak, Arantzamendi esaten diotena, hara; burrero, janaria igotzen jarri zuten.Gero atzera geratu zen. Josek ez zuen nahi aurrera joan; biharamonean Etxebarrirako prestatzeko agindu zioten, Josek utziko zutelakoan zegoen, baina, berriro hartu zuten eta akabo. Oraingoan nazionalak hartu zuten. Horrelako kontu tristeak dira gerrakoak.
Ezkondu eta 17 hilabetera eduki genuen lehenengo alaba, beraz, umeak 4 hilabete baino ez zituela eraman zuten senarra frentera.
Aginagan abade plazentziar bat zegoen, bazekien frentea zetorrela eta gau baten hark egin zituen oihuak: ¡Viva franco! ¡Viva franco!…
Etxean sartu ziren, gure ama zena hemen zen, eta pentsa, Aginagako abadea soldaduekin etorri zan eta berak sartu zituen ganbaratik soldaduak etxera. Abadeak bazekien frentea zetorrena, eta zain zegoen. Esnea eskaini zien orduan amak soldaduei eta sukaldea bete zela, gogoan dut… Ni logelan nengoen, goiza zen eta orduan tiro bat entzun zen sukaldean, gogoan dut, beldurgarria izan zen, ze jangoikoaneko izango ote zen beldurrez eta dirudienez, soldaduren bati eskopeta edo ipini bera begira eta tiro egin zuen, etxeko sukaldean.
Soldaduak gure etxera etorri zirenean, uda partea izan behar zen, ezin esan nezakezu baina uda partea izan behar zen, apirilekoa da nire alaba nagusiena eta jaio barri zegoen…, orduan pasatu ziren Frankon aldekoak.
Hau pasu lekua zen, goitik behera, Aginan sartu eta solo bitartetik bidetik, hortik sartu ziren. 6 hilabetetan egon zen frentea Kalamuan; Arandoko bizkarrean ere, badira trintxerak.
Askonabitxeko neska hil zuten bertan etxe aurrean, Benantzia Muguruza, Kalamuatik tiro botata. Beste neska gaztetxo bat, Kosteikoa, ere, tirue Kalamuatik jaruti ta… Neuk ere ia ia, zapiak askan jotzen nengoela bala galdu bat etorri eta hau baino gertuago sartu zitzaidan, zapiak zeuden tina barrura. Beldurgarria.
Soldaduek janaria eramaten zuten etxetik, arrautzak eta horrelakoak eramaten zituzten, soldaduak etxera etorri eta guk saldu egiten genituen arrautzak. Frentea pasatu zenean, frankoren partekoak eta aurretik gorriak.
Hemen bestekoan ere hil zan, Azabel Goiko semea, Agustin Laka. Ama, Santa Mañe egun batean hil zen, bera, eraman zuten eta laisterrera hil zen, Toledon, bonba bat bota zuten eta lur pilo baten eraman zituen azpira.
Gizona gerran zela, ahizpa eduki nuen laguntzen, Etxebarriko Aulestiko Martina, eta aita zana ere hemen zen. Martinarekin nengoen zapiak joten tinan, xsixsixsi neure kontran bala galdua sartu zenean. Susto ederra hartu nuen!
Kainoirik eta hona ez zen sartu baina botatzen zituzten bai. Orei zahar dago hor goia, eta hara bai, etxe ondora Kalamutik nazionalek botatako kainonazoak iritsi ziren.
Barinako eskoletxearen atarian ere sartu omen zen, zera, bonba bat. Berriro horrelakorik ez dadila etorri, hori da nik esaten dudana.
Hegazkinak bai, ibiltzen ziren, ene! Gogoan dut, soloan, jorratzen genbiltzala hiru hegazkin bueltan bueltan zebiltzan, jo behar ginduezela ta, beldurgarria zen.
Gerran, harrapatzen zituzten guztiak eramaten zituzten frentera, hil zitzaizkidan niri, Orian lehengusu bat, Bentio Ibarluzea; hura eraman eta bala batek hil zuen segituan. Barandikuko hiru lehengusu ere hil zizkidaten. Urten frentera eta gehiago ez genuen jakin berririk; Jose Domingo zuen izena
Fausto Beñe-ko, 18 urterekin eraman zuten baina harek anai bi zituen aurretik gerran eta libratu egin zen. Hainbat etxetan libratu arren, errukiagatik bardin eramten zuten jendea frentera, ea ni hemen nola geratu nintzen, ume txikiarekin eta aitite zaharrarekin. Ni eta beste asko ere bai. Gizonak hilda etorritakoak ere bazire e! Ene, berriro horrelakoak etorriko ete diren beldur naiz.
Ziotenez, Ilaispeko morroi bat, usabak, beste frentera pasatu arazi zuen, esaten zuten. Morroi hori arrapatu egin zuten eta deklarazioa hartu ondoren, (ea nondik eta nola etorri zen), eta harek esan zuzen zuzen nola usabak jarri zuen eta kartzelara eraman zituzten. Konfesatu eragin zioten, nola joan zen edo zen eta harek konfesatu zuen usabaren agindua zela. Gero, jakin zutenean nola joan ziren, eta han ez zeudela, hil egin zuten Ilaispeko aitxe, Patxi Baskaran eta kartzelan zeuden gehiago, Alemanek botatako bonba batek. Bilboko kartzelaren baten izango zen. Amarik eta aitarik barik geratu ziren haiek. Ama aurretik hil zen eta aita kartzela horretan.
Urrengo, Migel Baskaran, Patxiren anaiak, morroiari zitazioa egin ziola esaten dute, eraman eta hil egin homen zuen. Behintzat, azkenerako mordoa hilda.
Inora ez ginen joaten, gu bestelan, Eibarrera joaten ginen plazakora. Uda partean madaria geneukan asko, Ondarrura be madaria saltzera joaten nintzen ni Txasiokin asko. Baina bestela zapatu guztietan Eibarrera, frentea egon zenean ez. Orduan ez ginen joan ezta behin ere. Denpora hori tristea zan.
Gerran ibili ziren, ingurukoak, Joxe Beide (1910-2009), Felix Txikiñe, nire neba zana, Antonio Baskaran, Aispeko Gregorioi be, txanda etorri zitzaionean eraman zuten soldadu eta hantxe, hara eta hona… eta ni, mutila izan banintz, akabo, atrapatuko ninduten gerrara. Nik lau kinto nituen hemen eta denak eraman zituzten gerrara. Eta horrela, gure denpora horrela pasatu zen.
Migel Agirregomezkorta, nire koinatua, Jesuita zen, Oriako beste jesuita batekin batera, (Domingo Ibarluzea hil egin zuten) harrapatu zituzten, Miguel, eskailera azpian gorde zen, Madrilen zeuden. Gero Japonera joan zen eta 2005ean hil zen.
Ahaztuen Oroimena 1936 