Testigantzak

Saturraran 1938-1944. Emakumeen kartzela

Posted on Actualizado enn

1938ko urtarrileak ekarri zituzten lehenengo presoak Saturraranera. Etxeak oso egoera txarrean zeuden, kristalak apurtuta, ormak zikinduta, altzaririk gabe, azkena gelditu zirenak Ondarroako Falangera eraman zituzten eta.
Egoera horretan zeuden etxeetara iritsi ziren lehenengo presoak.
Kartzelara iritsi orduko aldean zekarten guztia kendu eta koarentenan sartzen zituzten banaka gelara. Hori presoak nola portatzen ziren ikusteko izaten zen. Hasieran hilabeteko kuarentena betetzen zuten, apiriletik aurrera iritsi ziren emakumeak ordubete egiten zuten gelan bakarrik eta gero besteekin batera gelara eramaten zituzten. Ez zegoen hilabeteko koarentena egiteko guztientzako lekurik.
Gelan, 45zm zeukan preso bakoitzak, hormaren kontra lurrean eserita ematen zuten eguna. Ezin zuten elkarrekin hitz egin, ezta keinurik egin ere. Moja zaindaria mirilatik begira egoten zen eta norbait hizketan harrapatzen bazuen zigotu egiten zuten. Goizeko zazpietan jaikitzen ziren eta formatuta egon behar izaten zuten mojak atea irekitzen zuenerako. Gosaritan txokolate ontza bat, (“hondarra ematen zuen” Karmina Merodio ) edo bi piku lehor ematen zieten jateko eta horrekin eguerdira arte. Eguerdian bazkaltzera txandaka jaisten ziren jangelara gela batekoak bestekoekin harremanik ez izateko. Arratsalde osoa berriz ere gelan eserita eta iluntzeko 7etan afaria eta isiltasuna hurrengo goizera arte.
Asturiarrak oso emakume gaiztoak zirela esaten zuten mojek eta ez zieten presoei eurengana hurreratzen ere uzten, jan egingo zituztela pentsatzen omen zuten. (“pero como podian ser tan ignorantes” Karmina Merodio).
Barruko zaintza 25 mojak egiten zuten. Kanpoko zaintza soldaduek egiten zuten. Villa Osa eta Ketetxe ingurutik zaintzen zuten kartzela.
Nola lortzen zuten hain moja gutxik hainbeste emakume ordenean edukitzea? Disziplina, gosea eta zigorrarekin.
Saturrarango kartzelako ate haundian hau jartzen omen zuen:
“Huye al delito, compadece al delincuente, seriedad de un banco, caridad de un convento y disziplina de un cuartel”
Emakume presoek ahobatez esaten dute baldintza guztietatik betetzen zen bakarra disziplina zela. Edozein txikikeriagatik zigortzen zituztela, gutunik gabe, bisitarik gabe edo zigor gelara bidalita. Zigor gelak errekaren parean zeuden, lur azpian eta itsasoko marea igotzen zenean, ura sartzen zen gelara. Zigor gelak erabiltzen zituzten hildakoak edukitzeko ere. Sagrario Merodio: “Me castigaron y me llevaron a la celda que estaba debajo de la tierra, al lado del rio. Me metieron donde estaban las cajas de los muertos. Yo no se cuanto tiempo estuve alli, porque se olvidaron de mi. Empecé a aporrear la puerta y por alli pasaban Don Jose Maria el cura y una monja. Don Jose Maria le preguntó quien estaba alli, y entonces me abrieron la puerta… Mis compañeras me dijeron que parecia que estaba loca cuando me llevaron a la celda. Pasé mucho miedo, mucho miedo”.
Josefa Garcia Segret maestra galiziarrak bere laguna Dolores Valdes zigortu zutenekoa kontatzen du bere liburuan (Abajo las dictaduras)”Testigo experimental fue mi amiga Dolores Valdes, que navegó milagrosamente durante mas de media hora que ya le llegaba al estómago, estando encerrada en un calabozo del sótano…”
Emakume presoak bereziki gogoratzen dute zuzendari izan zen moja Maria Aranzazu Velez de Mendizabal “Sor Veneno” deitzen zioten eta beren esanetan jantzi zuriak baina bihotza beltza zeukan.

Gosea.
Janaria gutxi eta txarra ematen ziotela esaten dute emakumeek. Denek aipatzen dituzte lentejak azal hutsak eta zomorroz betetakoak izaten zirela diote. “Desde que salí de la cárcel no he podido comer más lentejas. No me entran” Karmina Merodio.
“Teniamos tanta hambre, tanta hambre que cuanco íbamos a la cocina a pelar patatas, las que estaban pasadas nos las comíamos. Crudas, si, crudas. Las que estaban pasadas, sabían mejor” Asunción Rodriguez del Pulgar
Umeak ere jateko bila ibiltzen ziren euren amei emateko. Teresa Martinek esaten du azaren erdiko gogorra ematen ziola bere amari jateko.
Emakumeentzat kartzela sartzen zen janaria eta umeena mojek estraperloan saltzen zuten.
“Sacaban sacos de comida por Galdona y luego no habia nada para nosotras. Solo nos daban agua y algun trozo de patata. Al principio no íbamos a por pa comida pero luego si caía un trozo de pata al suelo íbamos a por ella” Asunción Rodriguez del Pulgar
1940an goseak eta tifusak eraginda 52 pertsona hil ziren Saturraranen 15 emakume eta 37 ume.

Umeak.
Francok bere errejimenaren ekintzak zuritzeko bazituen lagunak horietako bat Antonio Vallejo Najera psikiatra.
Bere esanetan “etsai politikoaren gaitasun psikologikoa garailearena baino makalagoa da eta gainera gaiztoa eta arriskutsua da”(…)“etsai politikoa gaiztoa denez kartzelan sartu behar da, desegin egin behar da, arrazaren mesederako”
Aitzakia ona preso zeuden amei euren umeak kendu eta eskuindarren familietara eramateko edo umezurtztegira.
1940an atera zuten legea amak umeari bularra emateko eskubidea aitortzeko, baina bere tranpa ere bazuen lege horrek, izan ere, umeak 3 urte betetzen zituenean amarengandik aldendu egin behar zen umea. Orduan taldeka antolatu eta trenean sartuta bidaltzen zituzten. Mari Campos eta Teresa Martinek horrelako bidaia egin zuten Madrilera, baina, zorionez familiakoak atera ziren trenera eta eurak jaso zituzten. Beste asko familiarik gabe eta zeinek jasorik gabe gelditzen ziren eta horiek ospiziora edo militar zein eskuindarren familietan banatzen zituzten. Concepcion Vazquezen umea ere tren horietako batean bidali zuten baina inork ez zuen jaso estazioan. Kartzelatik libre gelditu zenean hasi zen bere umearen bila eta Valentzian aurkitu zuen militar baten etxean.
Mutrikun, amabitxiek jaso zituzten euren besoetako umeak amek kartzelatik irten arte. Bene Olazabalek jaso zuen Paquita Izco bere etxean amak kartzelatik irten arte, gero Kartagenara itzuli ziren.
Kartzelan zeuden umeen izenik ez da agertzen inon. Izenik gabe, preso anonimoak bihurtu dira. Xabier Basterretxeak Errejistro zibila eta Parrokiako liburuak aztertuta lortu du 109 umeri izen-abizenak jartzea. Saturraranen jaiotakoak, Mutrikun bataiatutakoak edo Mutrikun enterratutakoak dira.

Emakume presoek gogoan dute Ondarroa eta Mutrikuko familiek emandako laguntza bai janaria emanda, bai umeak jasota eta batez ere euren familia hain urruti zutenean, hurbiletik euren bisitekin babesa ematen zietelako.
Saturraranen 1938 eta 1944 bitartean 4.000 emakume preso pasa ziren, ehundaka ume anonimo eta horietatik 177 hil egin ziren.
Saturraranen preso egondako emakume eta umeei gure omena lerro hauetatik.

“Herri Ibilbidea»: Zapolako defentsa guneak zein hauek eraikitzeko egindako bideen memoria

Posted on Actualizado enn

Alpino Mendigoizale taldearekin eta Euskal Mendizale Federazioarekin batera, eta Markina-Xemeingo Udalaren babesarekin “SL” mailako Herri Ibilbide bat antolatzen ari gara Zapolako bunker, lubaki eta hauek eraikitzeko egindako bideetatik zehar.

Ibilbidea eta argibideak emateko euskarriak aurtengo urrian aurkeztu nahi ditugu, horregatik egunotan prestaketa lanetan murgilduta gaude.

Zapolazapia bunkerretik ikuspegia: Markina-Xemein eta Etxebarria Zapolazapia bunkerretik ikuspegia: Markina-Xemein eta Etxebarria

Ibilbidearen izena “MX-2 Markina-Xemeingo bigarren guda lerroko memoriaren ibilbidea” da eta Eusko Jaurlaritzaren Gogora Institutuak bultzatzen duen “Memoriaren Ibilbideak” egitasmoaren barruan txertatuko dugu. “SL” mailakoa izanik, ibilbidea margo zuri eta berdez markatuko dugu.

Defentsa posizio hauetarako bideen eraikitze lanen zehaztazunak dokumentazio lan ezberdieni esker jazo ahal izan dugu izan agiriak zein lekukotzak. Horregatik, dokumentu eta informe desberdinetan gerra lan hauen inguruko aipamenak ageri dira baina horrez gain, inguruetako herritarren testigantzen bitartez ere hainbat argibide jaso ditugu, non artikulu honetan jasotako testigantza batzuen pasarteekin guzti honen testuingura kokatzen laguntzen diguten:

Zapolako bunkerra Zapolako bunkerra

Bestetik, urrian, ibilbidearen aurkezpenarekin batera, Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV-EHU) arkeologo talde batek gerra aztarnak katalogatzeko “GUDA-OTSAK: Estudio arqueologico-patrimonial del frente exterior de la Guerra Civil en el Pais Vasco” proiektuak gure inguruan eta bereziki Zapolako defentsa gunean jasoko duena aurkeztuko dugu.

Egunotan proiektuaren arduradun diren Josu Santamarina eta  Xabier Herrero arkeologoen esku utzi dugu guda posizioetaz dugun informazioa, katalogazio ahalbideratuz, babes neurriak hartzeko bidea izan dezagun.

 

 

 

Azkenik, Ibilbidearen nondik norakoak, eta zehaztazunak dituzue Wikiloc aplikaziorako loturan zein azalpenetan:

Powered by Wikiloc

Ibilbidearen abiapuntua Markina-Xemeingo Atxondoa Polikiroldegian kokatzen dugu, bertatik saihesbide azpiko igarobidetik zehar Ugarte dorretxearen albotik Zapolarako bide zuzen zaharretik gora eginez kanterako goiko semaforoan Urregaraiko zelairako bidearekin bat eginez, ibilbidea Igotzeko bunkerraren albotik doa. Olabetik gora, Urregaraiko zelaira doan bide hau da Igotzeko bunkerra eraikitzeko erabili zutena.

Bunkerra atzean utzita, Igotz baserri ondotik jarraituta, Larruz eta Itxurritxu artean dagoen bidegurutzean Lekoiztik Urregaraiko zelaitik zehar Zapolako bunkerrera gerratean egindako bidearekin bat eginez Itxurritxu igaro ondoren ezkerretara sartu eta 50 metrotara Zapolako bunkerrera doan trintxera luzetik aurrera eginez, pinudi bat, pagadi bat eta artadi baten zehar doan trintxeraren bukaera aurretik babesleko izandako gune bat igaro eta metro gutxira Zapolako bunkerrera iritxiko gara.

Bunkerrera sartzen den lubakiaren ezkerraldetik gora eginez, artadia eta pagadia igaroz, Zapola mendi gailurrera igota ibilbidearen punturik garaiena zapalduko dugu, 562 metro.

Zapolarako bide normaletik jeisten hasi eta Fermineneko baserriaren arrastoak dauden tokira desbideratuz izango dugun bide zabalaren bukaeran txarakan zehar jaisten hasita Zapolazpia bunkerrera iritsiko gara, aparteko ikuspegia duen tokia.

Zapolazpia bunkerra egin eta hornitu ahal izateko euskal milizianoek bide bat eraiki zuten Meabe auzotik txarakan zehar. Hasieran bidea zabala da, burdi-bidea eta une baten zamaketa gune bat dago, burdietan garraiatutakoak bildu eta asto zein mando gainetan aldapatsuagoa den zatian zehar Zapolazpia bunkerrerarte eramateko.

Bunkerrean aurkitzen garen honetan, aipatutako bide hau jeitsierako norabidean eginez Meabera iritsiko gara eta autoen bideran gora jarraituz, metro batzuetara Bekoetxebarriko bidean zehar Usatorre eta Larruskain baserrietara joko dugu, industrialdea dagoen ingurura. Meabetik Usatorrera doan bide hau gerra garaian zabaldu zen, frentea herrira iritsi ezkero Aulestirako bidegurutzea itxita egongo zenez, Malax eta Aulestirako bidea ziurtatzeko.

Industrialdean erromesek erabiltzen duten Done Jakue bidea itzulerako norabidean eginez abiapuntuan MX-2 Markina-Xemeingo bigarren guda lerroko memoriaren ibilbidearen bukaera izango genuke.

Geldialdiak kontutan hartu gabe, bi ordu eta erdiko iraupeneko ibilbidea dugu hau.

1937ko apirilaren 25etik 27ra: Bonbardaketak eta frontearen haustura

Posted on Actualizado enn


1937ko apirilaren azken egunetan, matxinatuen ofentsibak egun erabakigarriak markatu zituen, eta ordutik, gure memorian zein egutegietan azpimarratuak ditugu. Aurreko asteetan hasitako ofentsibarekin jarraituz (eta hilabeteetan fronte egonkortuan bezala), ezin izan zuten matxinatuak Bizkaian sartzea ekidin miliiziano eta gudariek. Egun hauen ezaugarria lurrez eta airez modu bateratuan jardun ondorengo herritarren aurkako eraso bortitza izan daiteke. Ezin esan ia urte betean bizitzen ari zirena, Lea-Artibaiko herritarrentzat ere gozoa zenik, baina 1937ko apirilaren azken egunetan, batez ere faxisten aire baliabideen nagusitasunak txikizio eta kalte material zein pertsonal ugari eragin zituen.

Bideo honetan, lau testigantza bildu ditugu, lau begirada hiru egun biltzeko. Memoria kolektiboa osatzen duten norbanakoaren bizipen eta begiradatik, bizitako hartatik, gaur egunean sentitzen duten moduan. 1937ko apirilaren 25 arratsaldean, Ziortza-Bolibarren, Luzar baserri inguruetako bonbardaketaren pasartea kontatzen du Nikasio Arriolak, eta biharamunean, apirilaren 26an, Munitibarren aurkako goizeko aire erasoa Rufina Abaituak. Egun hartako arratsaldekoa, Gernikako erasoa ezagunagoa da, baina Inma Bilbaoren kontakizunaren xehetasunak, esanguratsuak dira, gertaera haiek bizi eta 80 urtera jasotako testigantzan. Azkenik, Josefa Espillak, Beide baserrian (Etxebarria), gudarien erretirara eta gudarien ebakuazioa bizi izan zituen gauean. Biharamuenan, 27 goizean, sartuko zen faxisten zutabe bat, Urkaregi-Kalamuatik, Etxebarrira, handik Markina-Xemein sartzeko.

Testigantza: Segunda Etxebarria Etxebarria

Posted on

Segundaren testigantza jasotzen Imintxola Nagusian ‎2019ko ‎maiatza‎k ‎4an

Ispasterko Iruta baserrian jaio zen, herrigunetik ordu erdi batera oinez, non Ea gertuago zuten etxetik, Ispaster baino. Gerra garaian bizitakoaz gutxi jaso zuen, baina haren ondorioak bai bizi izan zituen. Aita, ezagutu bazuen ere, ez zuen ezagutzeko abagune gehiegi izan. HIlario Etxebarria, kartzelaratu egin zuten gerran edo gerra ostean. Bertan, bizitako balditza txarrek, zein bizi behar izan zuenaren ondorioz, hezurretako gaisotasunak jota kartzelatik atera ondoren ospitala eta etxearen artean bizi izan zen. Gaiso, aurre egin ezin eta hil egin zen, Segundak 8 urte zituela.

Eskola eta errazionamendua gertuagotik bizi izan zituen. Gogoan du nola joan behar izaten zuen Ispasterko udala dagoen eraikinera, bertan, zegokion partea hartzera; txusko batzuk eta zerbait gehiago, harekin bizi behar. Eskolan berriz, Ean ibili zen. Mutilak alde batetik eta neskak bestetik. Irakasleak erdaldunak izanik, orduan ikasi zuen gaztelera. Nola ez, garaiko errezu eta «cara al sol» abestiekin batera.

Eskolak bukatuta, zerbitzari joan zen Olatzera (Mutriku), han, gari hirina eta arto hirina lortzeko egin beharrak transmititu dizkigu testigantzen, 1952 inguru hartan, debekatua baitzegoen nahi adina hirin egitea. Mendarora zein ahal zen errotetara joateko zer nolakoak egiten zituzten gogoan du. Gerora, Imintxola nagusira (Etxebarria) ezkondu eta han bizi da. Bertako kontuen artean, entzuna du nola Julian Iriondo Larrañaga, Imintxola txiki baserrikoa gerran hil zen.

 

Testigantza: Lorenza Urrutibeaskoa Lauzirika

Posted on Actualizado enn

Lorenza Urrutibeaskoa testigantza jasotzerako unean, 2018ko apirilean

Sufrimendua gogor pairatu zuen Amoroto herriak gerra garaian. Kartzelaldi, errepresio, zigor eta isunen gainetik, deigarria da herriko 16 gazte frontean hil izana, eta gogorra benetan lau hilabetez alkate izateagatik Pedro Mari Gabiola Bermeosolo fusilatua izatea. Gainera 1937ko martxoaren 4an hegazkin batek botatako bonbak Amoroton hil zuen Juan Domingo Arriola Eguren, Berriatuako alkatea.

Gertaera guzti hauen berri kontatu digu Bolunburuko Lorenza Urrutibeaskoa Lauzirikak, hainbat pasarte eta detaile aipatuaz. Argibide aberatsak eskaini dizkigu, baita zerrenda desberdinetan kontutan hartuta egon ez diren hildako batzuen inguruko argibideak eta zerrenda horietan okerretara hildakotzat hartuta dauden kasuak, tartean bere lehengusu Bittor Urrutibeaskoa Leniz.

Baina bereziak izan dira hurbiletik bizi izandako galerak, Franzisko neba eta lagun-mina zuen Abitxa baserriko Antonio Ikaran Foruria gerran hildakoenak.

“Izquierda Republicana”ko Zabalbide batailoiko gudaria zen Franzisko. Amoroto, frontearen atzealdean geratu zenetik ez zuten bere berririk izan eta halako batean Burgosko ospitale batetan oso larri zegoela jakin zuten. Aita eta ahizpa bi Burgosera abiatu ziren baina iritsi orduko zendu zen, Burgosko hilerrian lurperatuz.

Gazteago izanik, Franziskon heriotza suertatu baino beranduago eraman zuten gerrara bere lagun-mina zen Antonio, etxetik atera eta 6 hilabetetara hil zen Segreko frentean.

Txalogarria Lorentzaren jarrera eta borondatea, oroimena lantzeko baliogarria izango dugun altxorra. Aipatzen ditugun gai hauetaz gain, bideo honetan Bolunburura Berriatuatik errefuxiatuta etorritakoen berri, Rufino nebaren gudaldiko kontuak, Franzisko eta Antonioren hezurrak “Valle de los Caidos”era eramanak izan zirela eta beste pasarte batzuk aurkituko dituzue.

Eskerrik asko Lorenza.

Testigantza: Juan Kaltzakorta Sololuze

Posted on Actualizado enn

Juan Kaltzakorta Sololuze, testigantzaren unean, 2017an.

Juan Kaltzakorta Sololuze, Xemeingo Larruskain auzoan, Egurrola baserrian jaio zen. 7 urte zituen gerra iritsi zenean; Egurrolan bertan harrapatu zuen bere familiarekin batera. Miliziano eta gudarien lehen mugimenduak etxe inguruan bizi izan zituen. Bere testigantzan kontatzen duen moduan, Etxebarriko Gandixa Errota baserriko Felix Urkidi, miliziano jantzita Egurrolara etortzen gogoratzen da. Garai hartatik aurrera, tiro hotsa eta kainoikadak ugaritu egin ziren; frankistek inguruko posizioak finkatu eta frontea egonkortu zenean.

Kamioi blindatuetan etortzen ziren milizianoak Egurrolara. Janaria hartu eta joaten ziren. Ezin giro horretan bizi eta ebakuatu egin behar izan zuten. Markinara joan ziren eta han igaro zituzten fronteak iraun zituen hilabeteak, 1937ko apirilaren 26 arteko egunak. Olabarriren etxean, pisuan hartu zuten babes. Markinako alde zaharreko kanpai torrearen azpian zegoen babeslekuan gordetzen ziren, arriskuaren kanpaiak entzuten zituztenean; behin, gu bizi ginen etxea eta Joxe Alderen taberna, bizardegiaren tartean sartu zen obus bat, baina ez zuen eztandarik egin,  «orduko bonbek baina, ez zuten beti eztanda egiten, bestela, Markina apurtuta utziko zuten».

1937ko apirilaren 26an, miliziano eta gudariak erretaguardiara atzeratu zirenean, Bilborantz zihoazela, faxistak aurrez aurre aurkituko zituztenaren berria jaso zuten, horregatik, desbideratu egin behar izan ziren.
Egurrolara bueltan, apurtuta, erreta aurkitu zuten etxea, ez zen izan bakarra ordea. Olazar ere erre egin zuten, hura mendekuz erre zuten faxistek. Olazarko Julian Etxaniz, Itxas-Alde batailoian kapitaina izan zen, eta lehen mugimenduetan, Larruskaingo «Manuel Larruskain» atxilotzen ahalegindu zen. Gertaera honengatik eta bere pentsakera politikoagatik, mendekua izan zen Olazar erretzea.
80 urtetik gora igaro arren, Juanek testigantzan kontatu duen moduan, gogoan du oraindik orain, bere anaia frontera nola joan zen. Memoria, bizipenen kabi bizia den erakusle.

1967ko Markina-Xemeingo zelaiko tiroketa: frankismoaren atzaparkadak (I)

Posted on Actualizado enn

1967an gertatu zen, Markina-Xemeinen; hain ezaguna den Zelaiaren inguruan. Lehen Frankismoa igarota, diktadurak bere ibilean, erakutsitako ankerkeriak, hurrengo urteetan hatzarpakada ilunak izango ziren orbain sakonen sortzaile.

1967ko abenduaren 19ko iluntzean Guardia Zibilak auto bat tirokatu zuen Markina-Xemeingo zelaian. Lau gazte ziren “Seat 600” batean eta autoak 60 bala inpaktu izan bazituen ere aurrera jarraitzea lortu zuten. Geroago horietako hiru Aulestin atxilotu zituzten Guardia Zibilek.

Gertaera hau lehen pertsonan bizi izan zuten Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark» eta  Kepa Akixo Leixarreta «Txao»/»Zigor»  elkarrizketatu eta haien testigantza eskaini digute, non joan den abenduan, jendartean aurkezu genuen Markina-Xemeingo Uhagon Kulturgunean.

Gazte haiek, ETA erakundearekin lehen kontaktuak izan eta frankismoaren aurkako ekintzak burutzeko antolatu ziren. Hasiera batean, margoketak eta ikurrinak jartzea edo matxinoen alde soilik hildakoen aldeko oroigarriak deuseztatzea izango ziren burutu zituzten ekintzak. 1967ko abeduaren 19koa baina, langileen borrokari elkartasuna erakutsi eta «Sindicato Vertical»en aurkako ekintza izango zen. «La persona que hacia de coordinador de nuestro grupo con la dirección de la organización, nos viene con la propuesta de que iva a hacer una pequeña campaña, de lucha que mantenían estos obreros en esta zona y se quería simultanear una acción en los sindicatos de Eibar y Elgoibar » (Jose Luis Etxegarai Gaztiarena «Mark»). Ekintza aurrera eramaterakoan izandako zailtasunek, ihesera eraman zituzten lau gazteak. Auto txiki batean, garaiko Seat 600 batean Elgoibartik atera eta Urkaregin gora aurrera egin zuten, Markina-Xemeingo sarreran Guardia Zibilaren kontrola aurkitu arte. Kotxeak Guardia Zibilari kasurik egin gabe, aurrera jarraitu zuen, eta ondorioz, izurgarrizko bala zaparrada jasan zuen, gerora egindako atestatuaren arabera, 60 zulo izango zituen autoak. Markina-Xemeingo kaleetan zehar, ihes egin eta Lekeitiorako bide bazterrean utzi zuten autoa, Aulestira, oinez ihesari jarraituz. Bertan, nora jo bazutela eta, Emilio Kortabitarte (Lekeitiarra) Aulestiko parrokoaren etxean babes hartu zuten. «Baino Murelagan, etxe horretan gertatu zena, edo behintzat nik hala sentitzen dut, denbora gutxi izan genuen pentsatzeko, zer egingo genuen eta ze erabakiak hartu behar ziren, (…) ni neuk leihotik salto egin nuen eta, momentu luze bat pasatu nuen balkoi azpi hortan, nik neuk horren pena bat badut hala ta ere, haiek atera ziren balkoira baino hala ere Guardia Zibila atera zen hura ere nin neuk azpitikan ikusten bainuen, nik oroimen hori dut, eta erraten zuen, betiko geratu zait, eta erraten zun «Txao rindete, Txao rindete» eta ni mugitu gabe geratu nintzen eta gero haiek lotu zituztenean, nire kideak eta haien [Guardia Zibilaren] kotxeetan, kotxeen motorrak aitu nituenean, herritikan ateratzen ari zirela, ni joan nintzen, orduak pasata gero (…)» (Kepa Akixo Leixarreta «Txao»).

Garaiko prentsan agertzeaz gai, ETAk ere jasoa zuen gertaera hau, Bidarten, 1992an erakundearen zuzendaritza atxilotzean atzemandako agiri batek dioenez:

19 de diciembre de 1967.
En la localidad vizcaína de Markina, la Guardia Civil dispara contra un vehículo en el que viajaban cuatro personas que suponían militantes de ETA. El coche es alcanzado por cincuenta y nueve impactos, a pesar de lo cual los ocupantes del mismo resultan ilesos y logran huir. Horas después, tres de ellos José Luis Etxegarai, Roberto Lotina y Francisco Javier Aya Zulaika son detenidos en Murelaga. En relación con este hecho, dos de los guardias civiles que participan en el mismo solicitarán más tarde la baja en el Cuerpo.
19 de diciembre de 1967.
Explota una bomba en el edificio de la delegación del Frente de Juventudes y el Sindicato Vertical de Eibar.

Gertaerak badu bere esangura. Frankismoari aurre egiteko determinazioa, indar polizien erantzuna, ihesa, Aulestiko babesa eta ondorengo ihesean, mendi muino bateko etxean jasotako babesa, … hau guztia jaso nahi izan dugu, urte haietan gertatua hobeto ulertu nahian.

Hiruren azkena

Posted on Actualizado enn

Zelaietaburun hil ziren. Faxismoari aurre eginez, seguruena 1936ko irailaren azkenetan.
Duela lau urte, han, Urkaregi txiki inguruan, Zelaietaburuko haitzen gaineko aldean, gerra latz hark eragindako hiru hilotzen berri izan genuen.
Horrela gertatzen da, gehienetan, testigu izan zirenek, lekuko edo garai hartako gora beherak bizitakoek, gertatutakoa deskribatzen dutenean, haien testigatzaren bidez, egia azalarazten da; hala bedi.
Pertsona bakoitzak, orduko ume bakoitzak, leku bat, une bat eta honi dagozkion bizipenak biz ohi ditu. Bizipen hauek, sentimendu bilakatu eta bizitzan zehar iraungo dute, bakoitzaren barruan, memoria bizirik mantenduz; harik eta 80 urteren buruan norbait, sukaldean aurrez aurre eseri eta kanporatu arte; hara non datorren amildegia.

Jose Mari San Martin (Soarte baseerria, 1925) Zelaietaburuko hirugarren gorpuzkinak hobiratzen.

Jose Mari San Martin (Soarte baserria, 1925) eta Pilar San Martin (Soarte baserria,1927) gerra frontea igaro berri igo ziren Zelaietaburura aitonarekin. Hark aipatzen zien nola «hor gizonak daude hobiratuta, ez gerturatu». Mariano Retolaza Larreategik (1898-1970) berriz, lurperatu orduko ikusi zituen hilotzak Zelaietaburuko lubakian, errenkadan. 1955 inguruan kontatuko zien Inazio eta Santiago semeei, Iruiturritik: «han, harkaitz haiek dauden tokian, hiru hildako ikusi nituen (…)».

Testigantzek deskribatu, auzolanean Ahaztuen Oroimena 1936 eta herritarrek, urte bete inguruan garbiketa eta kokapenerako lanak egin eta Pilar San Martinek lekua ezagutu ahal izan zuen. Aranzadi Zientzia elkarteari honen berri eman eta haiek deshobiratu zituen hiru gudariok 2016an.
Faxismoari aurre eginez hil ziren. Adinez nagusiak ziren, izan ere, hiru gorpuzkinetatik bik, hortz ordeak zituzten eta lehenengo gorpuak, 40 urte inguru izango zituela ondoriozatu dute Aranzadiko Zientzialariek. Bigarren gudariak gainera, hortz eskuila bi zeuzkan alkandoraren paparreko poltsikoan; hortz eskuila biek zuten izen bana idatzita, “Sanitas” eta Donostiako “Drogueria Olaizola”.
Faxismoaren biktima izan ziren urte askotan. 80 urtera, ahanzturatik, memoria bizi horri esker, azaleratu eta egiaren babesean, haien duintasuna aintzat, merezi duten azken agurra eskaini zitzaien atzo.

Elgoibarren, 1936ko altxamenduaren eta ondorengo gerrak utzitako biktimentzako Duintasunaren Kolunbarioan hobiratu ziren

Inazio eta Santi Retolaza anaiak, Zelaietaburuko bigarren gudariaren gorpuzkiak horma hobietara eramaten

Zelaietaburuko hiru gudariak eta beste 21 burkide. Lemoan, Larrabetzun, Legution, Donostian, Galdamesen… eta beste herri batzuetan deshobiratutakoak atzoko 24ak. Ramon Portilla CNTko borrokalaria, Millan Zabala Donostiako Udaleko Gauzainen Kidegoko langilea, eta Nicolas Obregon Euzko Gudarosteko CNTren Sacco Wanzetti batailoiko kaboa izan ziren identifikatuta hobiratu ahal izan direnak; gainontzeko 21ak, ezezagunak.

Ezin argitu haien senideen jakinmina. Ezin haien arreben zauriak arindu, ezin haien senideekin bat egin. Hiru etxetan desagertuak, atzo herritarrek babestuak.

Horregaitik, Etxebarriko udala, testiguak (Jose Mari San Martin, Ignazio Retolaza eta Santi Reotolaza) eta Ahaztuen Oroimena 1936

Jesus Iriondo eta Mari Carmen Bustindui, Etxebarriko alkate eta zinegotzia hurrenez hurren Zelaietaburuko gudariaren gorpuzkinak hobiratzen

elkarteko kideen artean hobiratu genituen Zelaietaburuko hiru gudariak. Merezi duten moduan. Herritarren babesean, azken agurra jasoz.

1936ko errefuxiatuak, bizileku hobe baten bila Errotabarrin (Etxebarria)

Posted on Actualizado enn

Koro Munduate Gastesi (1940, Alegia,Gipuzkoa) Villabonan, 2017ko abuztuaren 3an egindako elkarrizketan

Filomena Gastesi Zaldunbere eta Angel Munduate Urdanpiletak, familia bat osatu zuten. Alegiakoak ziren eta han, gerrak harrapatu eta nonbaitera jo behar izan zuten. (Ikusi bideoa hemen)

Angelen aita, Mikeletea zen eta lan destinoaren ondorioz, seme alaba bakoitza, leku batean jaioa da. Kasu honetan, Angel Munduate, Oñatin jaio zen, 1910ean. Filomena berriz Tolosarra zen; gaitzak jota, gurasoak hil eta umezutz geratu ziren; horregatik, neba arrebak sakabanatu egin zituzten, Gastesitarrek hartu zituzten, Filomena beraz, Alegian bizi izan zen.

Filomena eta Angelek, Alegian osatu zuten familia: Angel, paper fabrikako langilea zen (lehenengo Alegian zegoen, gero Tolosara eramango zuten paper fabrika) eta amak etxeko ardura eta beharrak aurrera eramaten egiten zuen lan. Ezkondu eta seme bat ere izan zuten, Pedro, zein urte beterekin hil egin zen (1934 edo 1935ean) Alegian.

Paper fabrika itxita eta gerra Gipuzkoan barrena, Tolosaldera gerturatzen zela, herriko jaiak (karmenak) eta gero, Santiagoetan alde egin zuten herritik.  Elgoibarrera iritsi eta bikoteak, bakoitzak, ibilbide bat hartu behar izan zuen.

Angel Munduate, frontera deitu eta eraman egin zuten, Kalamuako faxistei aurre egiten ibiliko zen geroago, STVko San Andres batailoi abertzalean. Filomena berriz, haurdun ordurako, Elgobartik, Etxebarriako Errotabarri baserrian errefuxiatu zen.

Pentsa daiteke, Elgoibarren, azoka egun batean ezagutu zuela Josefa Baskaran (Errotabarrin ezkonduta zegoen, Patxi Arrietarekin, baina jaiotzez Illaispekoa zen, Barinagakoa). Ez dago argi nola baina horrela jaso edo gogoratzen du Koro Munduate Gastesik (Alegia, 1941), Angel eta Filomenaren alabak, eta horrela kontatu zigun bere testigantzan.

Errotabarri baserria. Altzaa auzoa (Etxebarria) 1980 inguran. (Argazkia: Asun Arrieta)

Angel, Max-Kalamuan borrokan eta Filomena Errotabarrin, ardura, eta egoerari, egunerokoari aurre egiten. Tartean, Filomenak, Bilbora bidaiarik ere egin zuen. Errotabarriko tribulixen Josefa Baskarani laguntzera joan zen egun batez. Izan ere, Illaispeko Francisco Bascaran (Markinako zinegotzia zen, Monarkikoa, Tradicionalista) Bilboko Angeles Custodiosos komentuan zegoen kartzelan eta Illaispeko morroia (Ramon Zuazo) berriz, Larrinagako kartzelan, Bilbon. Josefak gazteleraz ez zekiela eta, Filomenak egin zituen itzultzaile lanak bitartekoekin. Seguruena, neba bisitatzera joango zen Josefa, eta «atera nazazue hemendik» hitzak ondo gogoratzen ditu Korok, bere amak hori garbi kontatzen baitzuen.

1937ko urtarrilean jaio zen haien bigarren semea, Luis; Errotabarrin. Dirudienez, Angel Max-Kalamuatik jeitsi eta, haurra ezagutu ahal izan zuen, baina jaio eta bederatzi egunetara hil egin zen; 1937ko urtarrilaren 14an Errotabarrin. Korok, etxean entzun izan du, Luis, une horretan, gerraren ondorioz, frontean zegoen kutsaduraz, tetanos gaisotasunaz hil omen zela.

Bizileku hobeagoaren bila, anabasa eta gerratik ihesi egin arren, anabasak eta gerraren itzal beltzak hartua zuen, beste familia askorena bezala, Angel eta Filomenaren ibilbidea. Errefuxiatu, babestu baziren ere, ez zen baretu egonezina.

Etxebarriko hilerrian lurperatu zuten, umetxoa; gauez. Filomena, ama, Errotabarrin geratu zen. Umearen hil kutxatxoa, astoan eraman zuten, Errotabarritik hilerrira. Une horretan, bidean, tiroketa bat izan zen eta sakabanatu egin behar izan zuten. Baliteke bidean, argiren bat edo ikusi izana eta gertuko fronteko posizioetatik tirokatzea.

Filomenak baina, ez zuen etsi; familiarekin arduratuta, bi seme galduta (azkena ihesean) senarra galtzeren beldurraz eta arduraz, esku hartzea erabaki zuen. Berrogei egun oraindik igaro gabe, berak, eskura zituen baliabide eta aukerak baliatuz Angel, frontetik aldentzea zuen asmo.  Bazekien, Eusko Jaurlaritzako arduradunak, Bilbon, mezatara nora joaten ziren, eta nola Telesforo Monzonen emaztea (Maria Josefa Ganuza) ezagutzen zuen, zerbait egin behar zuela pentsatu zuen. Haiengana jo eta senarraren berri eman zion, Max-Kalamuako borroketatik alden zezan eskatuz.

Telesmoro Monzon, sortu berria zen Eusko Jaurlaritzako sailburua zen eta berari egokitu zitzaion, (Herri Zaintza sailaren arduraduna zenez gero) Ertzaña sortu eta antolatzea. Horrela, Filomenak eta Josefa Ganuzak hitz egindakoaren ondoren, Angel Munduate, Ertzañetara bidali zuten; Bilbora.

Frankistek Bilbo okupatzean, Soldadu Langileen Diziplina batailoietara behartu zuten. Cangas de Narceatik, Peñiscolarako bidea egin zuen, behartuta, tartean, neguan Terueltik igarota. Libre utzi zituztenean ahal zuten moduan itzuli zen Alegiara, 1939an, zorriz eta gainontzekoez kutsatuta.

Alegiako errefuxiatuak, Bilboko (Deustu, Gardoki kalean) etxe huts batean elkartu zituzten; horrela, Filomenak beste senide errefuxiatu batzuekin eta herrikideekin elkartzeko aukera izan zuen. Bizkaia faxistek okupatzen zihoaztela ikusita, ihes egin behar izan zuten berriro. Alegiakoa ez zen albaitari bat bizi zen, Alegiatarrekin Deustuko etxe honetan eta haren bidez, Santoñara joan ziren. Itsasontzia hartu eta Frantziako bidea hartuz eta Nimesen babestu ziren, beste euskaldun batzuen gisan. Bukaera, ihesalditik hiru urtera izango zuen zorigaitzeko bidaia hark. Hendaiara trenez iritsi zen, aerodromoan, dokumentazio gabeko errefuxiatuentzako gunea jarri zuten eta haren bila joan zen Filomenaren aitaginarreba (Mikeletea); 1939an bueltatu ahal izan zuen Alegiara.

Ezerezetik hasi behar izan zuten egunerokoa antolatzen, Alegian. Etxea hustuta aurkitu zuten, haien gauzak faltan, lapurtuta, paper fabrika itxita… Baina ez ziren kikildu, Andoiango harrobian hasi zen Angel, senideen laguntzaz, Filomena haurdun, 1940k martxoan jaio zen Koro, eta haien familia, etxea osatu ahal izan zuten, halako batean.

Urteak geroago, itzuli ziren Errotabarriko senideengana. Filomenak asko estimatzen zuen Josefa, eta beti izan zituen gogoan. Francisco eta Josefa bizi ziren artean bereziki, haiek emandako babesa, berotasuna ez baitzen itzali Munduate Gastesitarrenean.

 

Jesus Erkiaga, gudari ohiarekin bere testigantza jasotzen gaur

Posted on Actualizado enn

Jesus Erkiaga gudari ohia, gaur Lekeition bere testigantza kontatzen

Jesus Erkiaga Gabiola, 1917ko abuztuan Lekeition jaioa. Kontabilitate ikasketak burutu zituen eta Lekeitioko udaletxean interino bezala aritu zan 1937ko apirilaren bukaera arte, guztira 5 urtez egin zuen lan bertan.

Errepublikaren aldeko Komiteko partaide EAE-ANV alderdia ordezkatuz, herritarren premiak hornitzeko ardura izan zuen.

Faxistak Lekeitio okupatu zutenean itsasoz Plentziara egin zuen ihes, handik Bilbora; bere alderdiaren gomendioak jarraituz, zapadoreen ANV Azkatasuna batailoian lerrokatuz defentsa eta fortifikazioak eraikitzen jardun zuen gerra bete betean.

Borroka gune desberdinetan aritu ondoren, (Lemoatx, Gaztelumendi, Santo Domingo, Bilbo, Karrantza, Santoña…) Laredora iritsi eta Ajuriagerrak negoziatutako paktuaren eraginez italiarren esku geratu zen.

Hala ta guzti, inguruan arrantzan zebilen lekeitiar ontzi baten sartu eta Frantziarako bidea egingo zuelakoan Lekeitioko portuan hartu zuen lur. Kaian bere ikaslagun izandako Larrazabal eskuindarrarekin topo egin eta kartzelaratu egin zuten.

Santutxuko Karmelo komentuko kartzelan urtebete eta egun bateko kondena bete ondoren Lekeitiora itzuli eta faxistekin borrokatzera joateko agindua jaso zuen, Iruñako America batailoian hain zuzen.

Kuartelera joan beharrean, atzerrira joateko erabakia hartu zuen, eta hainbat gorabehera izan bazituen ere, Hendaiako hondartzara igerian, biluzik, iristea lortu zuen. Gero Bigarren Mundu Gerraren atarian Frantziako ejerzituaren parte, Lannemezaneko biltegian zerbitu zuen.

Kide eta lagun izan zuen han Kepa Ordoki, Kalamuan aritutako San Andres batailoiko kapitain ospetsua, geroago nazi alemanei aurre egiteko Eusko Jaurlaritzak antolatutako Gernika batailoiko komandantea izango zena.

Naziak Frantzia osoa hartu zutenean Okzitaniako Sete herriko kai militar baten, nazioarteko tratatuak kontutan hartu gabe frantziarrak Lannemezanen bildutako Lehen Mundu Gudako arma kimikoak garraiatu eta desegiteko agindua bete zuen, itsasora jaurti zituzten debekatutako arma arriskutsuak.

Naziak Frantziako jaun eta jabe zirelarik, erresistentzia lanetan aritzeagatik Gestapok bere auzokide bat atxilotzean, Jesusek ere, ardurak izan zituelako, muga gainditu eta Bilbora etorriaz, soldaduzkarako deialdiak kudeatzen ziren bulegoan aurkeztu zen. Marrokora bidali zuten eta 22 hilabeteko soldaduzka egin behar izan zuen.

Gerora, bizimodua aurrera ateratzeko beharrak, Venezuelara eraman zuen. Izotz fabrika baten egin zuen lan bertan. 100 urte bete dituen arren kementsu dago eta bizitzan zortea izan duelakoan da.