Rosa Luxemburgo
Bizkaiko Foru aldundia eta Markina-Xemeingo udala, Urberuagako gerra babeslekuarekin orain zer?
Urberuagan BI-633 errepidea zabaltzeko lanen ondorioz, La Francesa eraikina zegoen lekuan 2015eko abenduaren bukaeran egin ziren lanen ondorioz agertutako zulo baten berria jaso genuen. Gerra garaian Urberuagako bainuetxearen inguruko eraikinek izandako garrantziaz jabeturik zonalde honekiko dokumentazio lanak martxan zeudela, gerrako babesleku hau bistaratu zen.
Honen berri eman genuen 2016ko urtarrilaren 9an eta gure kezka azaldu, gerra babesleku hau agertu bezain pronto estali zutelako. Gaiak inguruko herritarrengan izan zuen interesa eta piztutako oihartzuna ikusirik (Lea-Artibai eta Mutrikuko Hitza, sare sozialak…) Bizkaiko Foru aldundira eta Markina-Xemeingo udalera gutun bera bidali genuen.
Jasotako erantzunek gure harridura pizten dute. Gutunean eskatu bezala, irtenbide integral bat beharrezkoa dela uste dugu. Memoria historikoak, bere bidea egin eta egia eta oroimenaren bidean aurrera egin dezan ardura dugun erakunde eta elkarte guztien elkarlana beharrezkotzat joz. Ondare publikoa, herritarrena den heinean, bertatik bertara bizi behar izan zutenen oroimenean.
Beraz,
- Ondare publikoa, arduraz babestea eta arduradun diren erakundeen arteko komunikazio eta esku hartze koordinatua beharrezkoa dela uste dugu.
- Urberuagako babeslekua, errepidea hobetzeko lanen ondorioz estalita, ahanzturara kondenatu beharrean bistaratzea eskatzen jarraitzen dugu. Ardura duten erakundeei horretarako eman behar diren urratsak garatzera konprometitu daitezen eskatuz.
- Urberuaga eta babes leku hau, Eusko Jaurlaritzaren Memoriaren Ibilbideak: Gerra zibilaren memoriarekin lotutako espazioen zerrendan txertatzea eskatzen dugu.
Urberuagako gerra babesleku bat azaleratu bezain pronto desagerrarazi egin dute
1936 urriaren 4an, inguruan frentea egonkortu zenean, bete ziren gudari eta milizianoz Urberuagako bainuetxea eta inguruko hotelak. Kuartel nagusi bilakatu zen eta agintaritza zein funtzionamendua bermatuko zuen pertsonalaz gain aldioro 3 batailoi kokatzen ziren bertan.
Han egon ziren San Andres, Abellaneda, Otxandiano, Rosa Luxemburgo, Malato, ANV 1 (Olabarri), Saseta eta beste hainbat. Tokia berezia zen lehen lerrotik oso gertu izateko neurriz handia zelako eta ondo babestuta zegoelako. Ahulgunerik bakarrenetarikoa abiotatik egindako erasoak ziren, hura zen bertako agintarien kezka nagusia. Honetaz gain inguruko gailurretan hainbat gotorleku eraiki zituzten eta tankeen kontrako artilleria kokatu zuten bat-bateko eraso bateri aurre egiteko.
Alafrancesa deituriko eraikinaren alboan, Bainuetxearen aurrealdean baina erreka eta bidearen bestaldean, harkaitzean landutako tunel erako babesleku bat egin zuten.
Babesleku hau, urriaren 20tik azaroaren 14aren tartean, 11 lanegunetan egin zen. Etenik gabeko lanak, hiru errelebotan aritu ziren. Konpresore handi batez bailatu ziren harkaitzetan zuloa egiteko. Langileak soldata gisa 8,75 pta kobratu zituzten lan egindako egun bakoitzeko. Hauek izan ziren lantalde bakoitza osatu zituztenak:
Lehen erreleboa: Francisco Iturraran (Axola), Jose Martin Pagaegui (Arrate), Esteban Ibarlucea (Lauzirika), Jose Maria Argoitia (Beñekua), Domingo Chopitea (Txepetxabixe).
Bigarren erreleboa: Pablo Onaindia (Ibaseta), Doroteo Aizmendiarrieta (Itxoino), Francisco Pagaegui (Arrate), Ignacio Iriondo (Aizmendi), Jose Aulestiarte (Antzabal), Emeterio Urquidi (Satzu Zabal).
Hirugarren erreleboa: Julian Arriola (Bengetxe), Julian Araquistain (Trotixa), Hilario Anchustegui (Satzu), Gregorio Garate (Askorrinagabekoa), Nicolas Urizarbarrena (Belaustegi), Andres Egaña
Konpresoraren arduraduna: Jose Olaeta.
Geroago, justu urte bukaeran eta Jaime Ur
kijok bere memorietako 9. orrialdetik 16. orrialdera argi deskribatzen digun bezala, bainuetxearen arkupea babesleku gisa indartu zen eta bainuetxearen atzealdean, erlojuaren eskumetara, elkarrekin komunikatuta zeuden galeria batzuetaz osatutako beste lur azpiko babesleku handi bat eraiki zen.
Babesleku berri hau Rosa Luxemburgoko Komandantearen laguntzailea zen Jaime Urkijoren ardurapean egin zen eta zulatze lanetarako alderdi komunistak Meatzaldetik bidali zituen artillarien artean bat, Julian Ruiz, Dolores Ibarruri La Pasionariaren senarra zen. Urkijoren memorietan guzti honen argibideak aurkituko dituzue.
Gerra ostean, eta II Mundu Gerraren testuinguruan, bainuetxea eta bere ingurua Frantziatik ihes egindakoen kontzentrazio esparru bat izan zen. Etapa hau bukatuta eta normaltasunera itzuliz, aurreko jabeak Goikoetxea familiaren esku utzi zuen bainuetxea eta hauek zulo erara egindako babesleku biak kanpotik estali egin zituzten.
Eta orain, Urberuagan zehar doan bidea zabaltze lanetan Alafrancesa ondoko zuloaren estaldura kendu egin dute eta babeslekua azaldu da. ADES espeleologia taldeko kide den Gorosabelek, erdi harrituta, zabaldu zuen zuloaren agerpenaren berria.
Gure elkartean, eta egunotan Gogora institutuarekin izan behar 
ditugun harremanen barruan, eta Memoriaren Ibilbideak egitasmoaren arabera, memoriaren espazioen zerrendan sartzeko proposamena aztertzen hasi garenean, hara non Aldundiarena den lan publiko honek memoriaren ondarea izendatu beharko litzatekeen toki hau berriro estaltzea erabaki eta inoiz egon ez balitz bezala, bat-batean desagerrarazi egin duen.
Argi dago memoria historikoaren lanketan ere arriskuak aurreikusi behar direla eta komunikazioa eta integraltasuna beharrezkoak direla.
“Diario de un gudari en el frente de Euskadi” , Jaime Urkijoren ibilbidea
Rosa Luxenburgo batailoi ezaguna askotan izan dugu izpide. Urberuagako balnearioa zuten koartel nagusia, 1936ko abenduan iritsi zirenetik. Hasiera bateko komunistekiko mesfidantza eta beldurra, borrokalari haiekiko miresmenera eta ondorengo urteetako gomuta biurtu dira inguruko herrietan. Nagusi asko eta askok, beraien memorian gordetzen duten izen horietako bat da.
Kristobal Errandonea zen inguruetako Rosa Luxemburgo batailoiaren arduradun nagusia, (Cashero, Urkijok idatzitako memoria agirietan) eta Jaime Urkijo haren laguntzailea.
Urkijok, bai Urberuagan, bai Maxen zein Kalamuan eta Ilo-Aldapan bizitakoak (besteak beste) jasotzen dituen memoria liburuak idatzi zituen gerra pasa eta urteetara; Inguru hauetako gora beherak bere memorien parte eta ibilbidearen zati bat baino ez dira.
Jaime Urkijoren seme Antoine Urkijok Kalamua, Max eta inguruetara egindako bisitaren berri eman genizuen. Baita, bere aitak gerra gertaerak bizi eta urteak geroago idatzitako hiru memoria liburuen berri (zonalde honetako kontuak jasotzen dituena tartean, “Guerra en Euzkadi. Desde Bilbao hasta Markina”) Antoinek, Ahaztuen Oroimena elkarteari utziak.
Memoria agiri hoiek oinarri hartuta, liburu interesgarri bat argitaratuko du José Ángel Fernándezek Intxorta kultur elkartearen bitartez, Jaime Urkijoren ibilbidea bilduz.
“Diario de un gudari en el frente de Euskadi”
Urriaren 20an aurkeztuko da, 19:30etan Oreretako Mikelazulon.
Bertan izango dira, Kontxita Urkijo (idazlearen arreba), Julen Mendoza (Oreretako alkatea), Alberto J. Sampedro (Ixile) eta José ÁngelFernández (Aingeru) liburuaren egile eta koordinatzaileak.
Jaime Urkijoren memoriak
Gerra frentea iritsi eta gutxira, 1936ko gabonetan iritsi ziren Rosa Luxenburgo batailoiko milizianoak gure ingurura eta Urberuagako balnearioan ezarri zuten beraien kuartel nagusia Avellaneda eta San Andres batailoi abertzaleekin batera.
Kristobal Errandonea komandantea (Cashero, Urkijok idatzitako memoria agirietan) zen inguruetako aipatu batailoiaren arduradun nagusia, eta Jaime Urkijo haren laguntzailea.
Gure artean izan zen Antoine Urkijo matxoan. Jaime Urkijoren semeak bere aitak gerra gertaerak bizi eta urteak geroago idatzitako hiru memoria liburuak utzi dizkio Ahaztuen Oroimena elkarteari (bertoko kontuak jasotzen dituena tartean, “Guerra en Euzkadi. Desde Bilbao hasta Markina”).
Guretzat oso aberasgarria da memoria paper hauetan idatzitakoa, hainbeste gertaera eta kokapen leku ezagunetakoak direlako. Gure elkartearen helburuen artean 1936ko kolpe militarra, gerra eta ondorengo errepresioaren berri jaso, eta gertatutakoaren egia historikoa idazten laguntzeaz gain, jasotakoa zabaldu nahi dugu. Azpian duzuen loturaren bitartez Jaime Urkijoren memorien lehen atala (gure zonaldeari dagokiona) jaso eta irakur dezakezue. Memoria hauek zabaltzean trasmizioa gauzatzeaz gain, informazio gehiago lortzera iritsi nahiko genuke.
Horregatik, memoria hauetan aipatutakoarekin erlazionatutako zerbait edo bertan aipatzen denaren berri izan ezkero, gertaera horien inguruko informazioa jaso eta gurekin harremanetan jartzea gustatuko gustatuko litzaiguke.
Jaime Urkijo eta Rosa Luxemburgoren inguruan, Itxorta kultur elkartearen bitartez liburu bat argitaratzear da.
Marcelo Usabiaga Jauregi
Testigantza entzuteko:
Marcelo Usabiaga Jauregi, (Ordizia 1916- Hernani 2015) Ordizin jaio eta haurtzaroan Baionan bizi izan zen. Handik Irunera joan ziren bizitzera eta bertan bizi izan zen gaztetan, gerra zibilera arte. 17 urterekin, 1933an Juventud Comunista-n afiliatu zen eta Irungo arduraduna izan zen. 1934an Asturiarrei, Frantziara ihes egiten laguntzeko sarearen enlazea izan zen eta honengatik atxilotu zuten Irunen handik Oviedoko kartzelan zenbait egun egiteko.
1936an Gerra Zibila hasita, faxisten aurka, Irunen defentsan parte hartu zuen eta geroago Frantziara ihes egitea lortu zuen. Bartzelonara bueltatzean, bere burua faxisten aurka egiteko boluntario aurkeztu zuen eta Madrileko frentean jardun zuen. Berriro, Bartzelonara itzuli zen (han zituen gurasoak, erbesteratuta) eta Manuel Cristobal Errandonearen bitartez, Bilbora joan eta 1937ko otsailean Rosa Luxenburgo Batailoiko kide izan zen. Batailoi honek, Urberuagan zuen kuartel nagusia Markinaldeko Frentean eta Marcelino han egon zen, Markinaldeko Frentean borrokan faxisten kontra inguruan zeuden posizioak defendatuz.
Urberuagatik, egunero, egunsentian, Markinara abiatzen ziren, handik Etxebarrira eta hemendik, inguruko mendietako trintxeretara. Garai honetan JSU-ko zuzendaritzan sartu zen. Frantzian babestu zen eta geroago berriz, Bartzelonara itzuli ondoren Aragoi, Teruel, Lerida… eta hainbat lekutan borrokatu zuen Frankoren tropen aurka.
Gerra bukatu ondoren, 1939an Balentzian atxilotu eta epaitu egin zuten. Irungo 13 pertsona hiltzea eta Irun erretzea leporatuta; salaketa faltsu honengatik, 30 urteko zigorra jarri zioten baina 1944ean Arronako kartzelan zegoela ihes egin zuen.
Frantzian babestea lortu zuen eta han zegoela, Makien antolaketan zebiltzanekin bat egin eta gerrilari izan zen. Donostian atxilotu zuten, Meliton Manzanasen aginduz eta atxiloketa egunetan bortizki torturatu zuten. 20 urte eta egun bateko kartzela zigorra jarri zioten, eta espainiako kartzela ezberdinak pasatu ondoren, 1946an preso komunistak Burgosko kartzelan batu zituzten, non Marcelok 1946tik 1960bitarteko urteak kartzela honetan bete zituen.
Kartzelatik irten ondoren, Hernaniko lantegi batean hasi zen lanean eta herri honetan bizi izan zen.
Ahaztuen Oroimena 1936 