Testigantzak
Testigantza: Sabas Barrenetxea Urkiola, Elantxobeko gudaria
Gazte hasi zen itsasoko lanetan, 15 urteekin Saturno merkataritza-ontziko tripulazioko partaide zen. Gerra garaian defentsarako artilleriaz ekipatu zuten Saturno eta portu zein nabigazio blokeo garaian, faxisten itsas-armada saihestuz, hiru aldiz lortu zuten Bilbora jakiak eta tresnak sartzea; esaterako Rotterdametik (Herbehereak)
Bere gurasoak, aita Elantxobekoa (Bizkaia) eta ama Elosukoa (Araba) ziren. Aita igeltseroa izaki Otxandioko sektore baten fortifikazio lanetako arduraduna izan zen, gerora faxistek kartzelaratu zuten Puerto de Santa Mariako kartzelara (Cadiz).
Itsas gizona izaki, Santoñako portutik euskal gudariak ateratzeko saiakeretan inplikatu zen eta Eusko Jaurlaritzak kontratatutako Thornhope ontzi ingeleseko tripulazioa desagertu ondoren, beste boluntario batzuekin batera, ontziaren agintea hartu zuten. Bidai hoietako batean, Santoñatik 6 miliatara zeundela faxisten “Canarias” akorazatuak aurrera egitea galarazi zieten baina ez zitzaien ezer gertatu itsas jakituriaz burututako maniobrei esker. Aurrerago antzeko gertaera bat izan zuten Gijoneko purtuan.
Gudarien ebakuazioaz ezeze, Errusiatik Arroxelara (La Rochelle) bidaiak egiten zituen Errepublikarentzat kamioiak ekartzen. Gero, Iparreko frentea erori zenean Saturno ontzia konfiskatu zuten eta tripulazioko lagun zuen galiziar batekin batera Bartzelonara joan zen, boluntario, bertan kokatuta zegoen Eusko Jaurlaritzaren aginduetara aritzeko.
Itsasoko Karabineroetan sartu eta Ebroko batailan, 1938an, errekatik igoz, Zaragozako basilika ikustera iritsi zen. Kataluniaren erorketaren ondoren ihesean istripu larri bat izan zuten Rosesko itsasertzean.
Argeles Sur Mer hondartzako kontzentrazio-esparruan, 1939an sortu zutenean, Eusko Jaurlaritzak bidalitako material eta langileekin egindako barrakoietan egon ziren euskaldun taldeko kidea izan zen, ondoren Gurseko errefuxiatuentzako kontzentrazio-esparrura eraman zuten.
Espainiako gerra bukatu eta II. Mundu Gerra hasi zenean etxera libre itzultzeko aukera eman ziotela uste zuen, trenean sartu zituzten eta Irunen muga gainditu bezain laster atxilotu eta Deustuko Unibertsitatean kokatuta zegoen kartzelan denboraldi bat egin ondoren, Ferroleko kartzelara eraman zuten, bertan epaitu eta 1941.arte preso egon zen.
Elantxobera itzulita merkataritza-ontzietan nabigatzen jarraitu zuen, emaztearen familiako ontzira etorri eta handik aurrerako lan-bizitza osoa arrantzan egin zuen. Elantxobeko portuaren, arrantzaren eta itsas bizitzaren gertaerak eta bilakaera barne-barnetik deskribatu zizkigun.
Martzel Garitagoitia Arriaga, Ongarain zegoela (Ermuan) hegazkinak lurra jo zuenekoa
Mallabiako Geria auzoko Goikoetxe baserrikoa da Martzel, bertan jaio zen eta bizitzaren amaierak bertan harrapatzea nahi du.
Garai batean, bere familia bezain kuttun eta maitea izan zuen Ongarai baserriko familia, izan ere, Ermuako etxe honetan jardun zuen morroi, gerra garai bete betetan
Baserri handia zen Ongarai, eremuz zabala eta lanaldi bukaezinekoa. Ortuari, fruitu, esne eta abarren ekoizpen eta salmentan murgildu ziren Ongarain, frenteak behar zituenak hornitzen.
Egonkortuta zegoen gerra lerroa, frentea, egun batetik bestera hautsi zen, (1937 apirila), faxista, moro eta erreketeak aurrera egin ahala izua, beldurra eta zalantza nagusituz joan ziren.
Ongarai baserrikoek ezkutatzea erabaki zuten, baserrian morroi gaztea bakarrik utziz. Martzel, bera bakarrik, Ongarain, gerra betean, estualdia pasatu eta gerra lerroa edo frentea zeharkatu eta Gereagako (Geria) jaiotetxera joatea erabaki zuen.
Trabakuan zehar egin zuen topo frankisten erasoaren abanguardiarekin, Gernika bonbardatu zuten egunean, 1936ko apirilaren 26an, Martzelek 15 urte bete zituen egun berean. Moroak ziren aurrean eta haien esku erori zen, ia ia, bertan hil zuten.
Ofizialaren aginduei esker, heriotzetik libre, gidari lanak egitera behartu zuten, eta Trabakuatik, errepublikaren defendatzaileek faxistei jaurtitako tiro artean, Goikoetxera gidatu behar izan zituen faxistak.
Egun batzuetara, Ongaraira itzuli zen Martzel, baserri lanetara. Artotzan lanean zegoela, alemaniarren gerra hegazkin baten larrialdiko lurreratzea suertatu zitzaion pare parean, ustez tiro batez depositua zulatu zioten hegazkin faxista alemaniarrak Ermuako egungo hilerria eta Mallabiako Artamendi arteko eremuan lur hartu behar izan zuen. Bertara hurbildu ziren Marzel eta Ongaraiko ugazaba eta orduan Aizto haundi batez atera zen hegazkinetik pilotua, beldurrez, baina nolabait elkar ulertzea lortu eta piltotuari lagundu behar izan zioten, hegazkina idiekin jeitsiz. Gero, Berrizen, faxisten beste bi motoredun hegazkin bonba jaurtitzaile bat ikusi ahal izan zuten, hura ere hautsia.
Estuazunak ez ziren bukatu Martzelentzat, ezbeharrik handiena, gogorrena, gerra lerroa aurrera joan eta gerora suertatu zitzaien. Jaiotetxe inguruan esku bonba bat aurkitu zuen bere arreba Tomasak. Hura manipulatzen saiatu ziren, eta lehen saiakeran eztandarik egin ez bazuen ere, Tomasak esku bonba hartu zuen berriro, eta orduan bai jaurti zuenean eztanda egin zuen. Eztandaren ondorioz, zati batek sabel aldean jo zuen Tomasa, zauritxo bat eraginez. Etxekoak medikuaren bila joan arren, goizalde hartan hil zen Tomasa Garitagoitia, etxeko arreba txikia, 7 urterekin.
Roke Arregi Garate
Roke Arregi, Elgoibarko San Bartolome kalean jaio zen, 1922an. Bere izeba Petra Garate, Xemeinen bizi zen 1936ko uztailean militarrek altxamendua jo zutenean.
Gerra soinuak eta mugimenduak medio, irailean Donostia galdu eta indar faxistak Gipuzkoa mendebalderantz zetozela, babes bila joan zen izeba Petrarengana.
Elgoibartik, Urkaregin zehar, Xemeingo Laubegin errefuxiatu zen, gerra frentetik kilometro gutxira, errepublikazale eta abertzaleen esku zegoen erretaguardian.
Miliziano eta Gudariak zebiltzan Markinan Roke iritsi zenean. Laubegin lekua eta janaria izan arren, behin, Batzokira joan behar izan zuen janari bila; izan ere han ematen zuten janaria miliziano, gudari zein beharra zuenarentzat.
Gerra egoeran, baina eguneroko ohiko bizitza egin zuen Laubegin babes hartuta egon zen 7 hilabeteetan. Inguru haietan ikusi zuen, gudariek Markinan, Etxebarrin, Barinagan…, lekuz aldatu eta faxistei eraso egiten zien kainoa; agian horregatik erasotzen zutela Laubegi ingurua gogoratzen du (Markinako herri irteera, Erdotzarantz), hegazkinekin batez ere.
Faxistak iritsi zirenean, 1937 apirilean, babes hartuta zegoen etxean sartu eta zegoena lapurtu zioten. Behin, frentea aurrera joandakoan, berriz bueltatu zen Elgoibarrera.
Sabina Arruabarrena Oiarzabal
Astigarragakoa izan arren Markinakoa ere bada ein batean. 1928an jaio zen Astigarragako palazan dagoen Markosenean, eta gaur egun ere bertan bizi da.
Lau neba arrebaz osatutako familiatik gazteena da Sabina; bi neska eta bi mutil izan zituzten gurasoek, lauetatik bi mutilak errefuxiatu eta gudari Eusko Gudarostean eta bi arrebak iheslari, Markinan errefuxiatuak.
Esan daiteke, kasualitatez iritsi zela Markinara Sabina. Kasualitatez edo halabearrez. Izan ere, Pilar Barrutia Markinarra Astigarragan neskame zelako, haren erreferentzia medio iritsi ziren Markinara faxisten erasotik ihesi.
Ormetxeko Pilarrek eta senideek faxisten altxamenduari ihesi Markinara joatea erabaki zuten, erreteguardiara, oraindik frentea iritsi gabe zegoela, eta harekin batera Sabina Arrubabarrenaren izeba Mª Lucia Arruabarrena eta beste senide batzuk.
Sabinaren etxekoak Astigarragan harrapatu zituen ezustean altxamenduak, ihes egiteko gauzak prestatzen zeudela, tiro hots artean, Sabinak eta bera ahizpa Luisak Donostiara ihes egin, trena hartu eta babeserako bidea hartu zuten.
Elgoibar helmuga, Bizkaian babes hartu zuten, aurrez ihes egindako senideekin batera, Erdiko kalean zeuden koinatarekin eta nebarekin. Gurasoak geratu ziren bakar bakarrik Markosenean.
Dozena bat lagun bizi izan ziren, Erdiko kaleko etxe baten hirugarren solairuan, eta berak, 8 urte baino ez zituela eguneroko martxan olgetan aurre egiten saiatu zen.
Karmengo elizan zeuden milizianoek emandako esnegaina ogiartean jarrita jatordu ederrak egiten zituzten, eta baita baserrietatik ekarritako elikagaiekin. Ez zuten goserik pasatu.
Erdiko kaleko kanpantorrearen azpian zegoen babeslekuan bizi izan zituen unerik latzenak Markinan egon zeneko denboran, kanpai hotsen abisuaz, korrika babesten ziren, andre nagusien larritasun eta errezu artean; behin hegazkinak pasata berriz ateratzen ziren ohiko martxara.
Erdiko kaleko etxeko teilatuak jasotako kainoikada baten ondorioz, Arretxinara joan behar izan zuten, eta han egon ziren denbora tarte luzez, behin gerra bukatuta Astigarragara itzuli arte. Etxekoek ez zuten ordura arte beraien berririk izan.
Jose Andres Azpiri, azken gudariaren lekukotza
Jose Andres Azpiri, 1911an jaio zen, gerra zibileko Markinako azken gudaria hil da. Urteak joan eta urteak etorri, bere memoriak bizirik gorde izan ditu eta horregatik bere testigantza jasotzearakoan, ondorengo belaunaldiei transmititu ahal izango zaie Jose Andresek eta berak bezala askatasuna eta faxisten aurka borondatez aritzeko erabakia eta bizitakoa. Hemendik gure esker hona, eta bere borrokaren goraipamena.
Gerra hasi zenean, Torretxu baserrian (Plazakolan), etxean zegoen eta 1936ko urriaren 4an, milizianoek faxistei bidea ixteko asmoarekin Plazakolako zubia lehertu zutenean, bertatik ikusi ahal izan zuen gertaera hura. Milizianoen aginduz, Jose Andres laguntzaile hartuta, baserritarrei nola babestu behar zuten azalpenak ematera bidali zuten (lehioak zabalik mantentzeko, denak Labetxe ostera bildu..) orduan Torretxu bezala inguruko etxeetakoak atera eta babesean zirela lehertu zuten zubia.
Gerra lerroa hurbiltzen ari zela, Plazakolako zentrale elektrikoan zegoen lanean bere aitarekin. Bere esanetan, kol$pistak lehen unean ez ziren Plazakolaraino jeitsi.
Lehen mugimenduak hasi berri, 1936ko urriaren 14an, etxean zuten bizikleta hartu, erreka ahal zuen moduan igoaro eta Milloin zehar Lekeitiora joan zen, borondatez, bere burua gudari, frenterako eskainiz.
Lekeition Boga-Boga konpainian sartu zen, hemendik sortu zen gerora Eusko Gudarosteko Itxasalde deituriko batailoi abertzalea. Bilbora bideratu zituzten orduan eta bertan armak eta gudarientzako arropa zein tresnak hartuta Markinara itzuli ziren; Mertzedetako komentuan gaua egin eta Akarregiko lerrora abiatu ziren 1936ko urriaren 21eko borroka gogor eta ezagunean parte hartzera.
Gerora, behin Itxasalde batailoia sortuta, Asterrika eta Kalamendi inguruan borrokatu zuen baina azaroaren bukaeran Araba aldera egindako ofentsiba nagusian partea hartzera bideratu zituzten.
Orduñako inguruan borrokan jardun zuen, eta bere testigantza jasotzerako unean, hango borrokaldiak oso gogorrak izan zirela aitortu zuen.
Frente eta lerro ezberdinetan kolpisten kontra borrokan jardun ondoren, “Enlaces y Comunicaciones” deituriko sailerako aukeratu zuten, elektrizitate arloan zituen ezagutza teknikoakgatik. Lau komunikazio motatan trebatu zen: irratia, morse, argiak eta banderak.
Artxanda eta Santo Domingoko borroketan parte hartu ondoren, faxistak Bilbo okupatu zutenean eskuindarrak kartzelatik ateratzeko operazioen ostean San Antongo zubiaren leherketan ere bertan egon zen.
Bilbon jardun zuen, ordena publikorako lanak eta babes lanak egiten, baina behin lan hauek eginda, beste gudari askorekin batera Eusko Jaurlaritzaren egoitza zen Carlton hotelaren aurrean entregatu zen. Kolpisten agintari militar baten diskurtsoa entzun behar izan zuten orduan.
Kartzelaratu egin zituzten, eta kartzelan denbora egin ondoren gero “Trabajadores” deituriko, behartutako lan bataoiletara eraman zuten faxistek. Han aritu behar izan zuen 1939ko bukaerara arte.
Jesusa Aierdi Egurrola
Jesusa Aierdi, jaio eta denbora gutxira Etxebarriko erberako Tomaseneko aurreko etxean bizi izan zen familiarekin. Baina gero, Iremateira joan ziren bizitzera, amaren jaiotetxera. Bertan harrapatu zuen familia guztia faxisten kolpeak, eta Kalamupean dagoen Irematein bertatik bertara bizi izan zituzten gerra borrokak.
Miliziano eta gudariak, etxe ondoan gora eta behera joaten sentitzen zituzten, etxetik oso gertu zeuden Maxeko, Zurdingo eta inguruko posizioak, hala ere, frentea mantendu zen hilabeteetan (1936 iraila-1937 apirila) etxean egon ziren.
Amaren nebak, Teodoro Egurrola Mandiolak, Kirikiño batailoian borrokatu zuen, eta gerra zauriak zirela eta Gernikaldean zegoen sendatzen. Pakete bat hartu eta Jesusaren izeba, Angelita, Teodoro bisitatzera zihoala, Gernikako bonbardaketak harrapatu zuen. Ordutik etxean ez zuten izebaren berririk jakin zazpi hilabetez. Etxera bueltatu zenean, izebak berak kontatu zien, Frantziara ebakuatu zutela itsasontziz, eta han egon zela denbora guzti horretan.
Gerra borroka uneez gain, momenturik gogorrena frentea hautsi eta faxistak sartzear zirela bizi izan zuten. Izan ere, miliziano eta gudariak ihesean zirela, ur pixkat hartzen geratu ziren Irematein; etxetik alde egiteko aholkatu zieten, erreketeak sartzear zirela eta. Horrela, 1937ko apirilaren 25ean, gauez, Irematei, Zubilla eta ingurukoak gurdiak prest etxetik alde egitea erabaki zuten, gauez. Bidean, auzoko ezagun bat aurkitu zuten, harekin hizketan hasi eta ezer gertatuko ez zitzaiela eta konbentzitu zituen. Guztiak etxera bueltatu ziren zetorrenaren zain.
Jose Egiguren Anitua
Bolibarko Zeinke auzoko Torre baserrikoa, 9 urte arte ibili zen eskolan eta 16 urterekin Iturretako Laitxu baserrira joan zen morroi lanak egitera. Laitxun bizi zen frentea gurean egon zen denbora tartean. Baserriko lanez gain, Markiz eta Sakoneta inguruko trintxera eta porlanezko fortifikazio lanetan aritu zen Jose.
1936ko gabon egun baten Markinatik joandako sindikatuko arduradunak, Traperu deitzen ziotenak, Laitxuko idi biak soldaduen jatorduak hornitzeko hiltzeko agindua eman zuen. Ganaduak ez hiltzearen truke, Laitxukoek idi parea eta bera lanerako eskaini zioten lanen arduradunari, honek Santi Meabena bidali eta proposamena onartu zieten. Harrezkero fortifikazio lanetarako Kurutzebarrirarte ekartzen zuten materiala berak garraiatzen zuen Markiz ingurura.
Munitibar eta Gernika bonbardatu zuten 1937ko apirilaren 26an bonba bat Zeinkeko auzoko Luzar baserria erdi-erdian sartu zuen, simaur piloan jo eta ez zen errementatu. Uztailaren 14an bera eta Bolibarko beste 3 mutil gerrarako deitu zituzten Bilbora, bertaratu, etxera egun batez bueltatu eta Burgosko “Regimiento España num. 5 de Caballeria”n aritu zen 16 hilabetez gerrako frentean Francoren aldeko indarrekin.
Trenetan sartu eta Teruelera joan zen 120 zaldiz osatutako “escuadra”ko kide bezala eta handik aurrera borroka eta abantze desberdinetan hartu zuen parte. Bonbardaketa handien ondoren, dena apurtuta geratzen zenean ematen zuten abantzea eta Katalunia inguruan italiarren tankeen atzetik joaten ziren zaldiz oinezko infanteria baino azkarragoak zirelako.
Goze handia izaten zuen eta hiru aldiz pasatu zuen paludismoa.
Gero Alcala de Henaresen egon zen, guztira 6 urtez.
Alcalan hainbeste fusilamendu egiten ziren, bere esanetan Guardia Zibilei zegokien fusilamenduak egiteak baina gehienetan soldaduek egiten zituzten.
Palenciako 7 edo 8 falangista talde bat beti zegoen fusilatzeko prest, “matarifes de Franco” deitzen zieten. Bera ere, izendatu zuten behin fusilamendurako piketerako partaide eta tripaki jatordu baten truke beste soldadu bat joan zen bere ordez.
Eugenia Agirreamalloa Kaltzakorta
Eugenia Agirreamalloa, Espilla Baserrian (Barinaga) jaio zen,1930ean; hamaika neba arreben artean seigarrena.
Espilla baserria, frentetik oso gertu zegoen eta miliziano eta gudariak etxean izan zituzten. Orduan ezagutu zituzten etxekoek lehenengoz lentejak, gudariek ekartzen baitzuten. Frenteko posizioetarako ekartzen zuten janaria etxekoekin elkarbanatzen zuten; horrela geroko frankismo garaian ezartitako errazionamenduaren aldean janari asko izan zuten, tartean hain preziatu bihurtu zen ogia.
Etxean egon ziren lehen mugimenduak hasi zirenetik eta erreketeak sartu arte, 1936ko irailetik 1937ko apirila bitartean.
Barinaga auzoko gertaerak ahoz aho zabaltzen ziren garai haretan ere, eta Ramon Zuazo Illaispe baserrian morro zegoela, faxisten aldera jendea pasatzeko sarearekin izandako gora beherak jaso zituen, baita nola Francisco Baskaran zinegotzi tradizionalista auzi berdinagatik kartzelaratu eta kartzelan nola hil zuten.
7 hilabeteren ondoren, miliziano eta gudariak ohartu gabe erretiratu ziren, eta hurrengo egunean erreketek sartu ziren bide betean Espillan behera.
Eguneroko gerrako gora beherak gertutik bizi izan zituen: kainoikadak etxe ondora arte, hegazkinak, Gernikako bonbardaketara zihoazen hegazkinak…
Etxeko mutilei ez zitzaien frentera joatea egokitu, aldiz, aita eraman zuten gurdiarekin frenteko lanetara.
Frentea hautsi eta hilabete ingurura, lehenengoz bueltatu zenean Arantzamendi ingurura lurperatugabeko gudari baten gorpua ikusteak harritu zuen. Gainera, esku bonbaz mordoa zegoen posizioen inguuruan, gerora, pilatu egin zituzten, inguruko lur sail batean.
Juana Etxaniz Muguruza
Juana Etxaniz, (Zierreta, Barinaga, 1923 – Markina-Xemein, 2016). Barinagan, Illo-aldapan jaio zen, eta gerra frentea etxe ondoan izan zuten irailaren azken egunetatik erreketak sartu arte.
Zierreta, Maxean bertan egonik, San Andres-eko gudariak izan zituzten etxean. Handik, Kalamuako tontorrean zeuden faxistei erasotzeko postuetara joaten ziren; Arantzamendi zein Maxeko posizioetara. Inguruetan izan ziren Celta-ko anarkistak ere.
Tiro hots eta burruka artean bizi izan ziren 7 hilabetean, tartean gertutik bizi izan zuten San Esteban eguneko borroka, izeba hil berriaren mina artean barruan zutela. Izan ere, 1936ko abenduaren 20an, Azkonabietako izeba, Benantzia Muguruza hil zuen Kalamuatik botatako tiro batek. Juanitaren izeba, Azkonabietatik txabolara zihoala, tiro batek jo zuen.
Etxekoek, eguneroko bizi modu ahalik eta arruntena egiten saiatu ziren, koltxoiak lehioetan jarri eta egoeraren gogortasunari zein tristurari aurre eginez.
Erreketak sartu zirenean, aita eraman zuten baina berehala ihes egin eta etxera buletatzea lortu zuen, etxekoen poztasunerako.
Juana Etxaniz Muguruza
Juana Etxaniz, Zierretan jaio zen 1923an. Barinagan, Illo-aldapan, eta gerra frentea etxe ondoan izan zuten irailaren azken egunetatik erreketak sartu arte.
Zierreta, Maxean bertan egonik, San Andres-eko gudariak izan zituzten etxean. Handik, Kalamuako tontorrean zeuden faxistei erasotzeko postuetara joaten ziren; Arantzamendi zein Maxeko posizioetara. Inguruetan izan ziren Celta-ko anarkistak ere.
Tiro hots eta burruka artean bizi izan ziren 7 hilabetean, tartean gertutik bizi izan zuten San Esteban eguneko borroka, izeba hil berriaren mina artean barruan zutela. Izan ere, 1936ko abenduaren 20an, Azkonabietako izeba, Benantzia Muguruza hil zuen Kalamuatik botatako tiro batek. Juanitaren izeba, Azkonabietatik txabolara zihoala, tiro batek jo zuen.
Etxekoek, eguneroko bizi modu ahalik eta arruntena egiten saiatu ziren, koltxoiak lehioetan jarri eta egoeraren gogortasunari zein tristurari aurre eginez.
Erreketak sartu zirenean, aita eraman zuten baina berehala ihes egin eta etxera buletatzea lortu zuen, etxekoen poztasunerako.
- ← Anterior
- 1
- 2
- 3
- 4
- …
- 8
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 