Testigantzak
Pedro Urkidi Arejita
Pedro Urkidi Euskitze baserrian jaio zen 1933an, ordurako Jesusa arreba jaioa zen. Gerra etorri zenean, etxetik alde egin behar izan zuten, lehenengo Azalotzara, ondoren Gandixara eta handik, Kortazar kapitain faxistaren pase batekin, Elgoibarko Beraseta baserrira joatea lortu zuten, han babesa hartzeko.
Gerrako frenteak iraun zuen 7 hilabeteetan, Euskitzeko posizioa hartu zuten Errepublika babesten zuten milizianoek. Etxe inguru guztiak trintxeraz josi eta han gogortu ziren Satzibar eta Maxeko posizioekin lerrokatuta. Baina Euskitzeri buelta osotik erasotzen zioten, bertan baizeuden etsaiak, Kalamuatik Amulategiraino.
Euskitze behar zutelako, zerbait ordaindu zien, bi behiren balioa, Etxebarriko palazioan kokatuta ziren agintari errepublikazaleek, «Euzkadiko dirua, diru zuria» baina behin frankistak sartu zirenean baliorik gabea. Pedroren aitak ezin jaso Elgoibarren zeudelako eta Markinan bizi zen osabak jaso zuen dirua.
Euskitzeko posizioak defendatzen zituztenek etxe inguruak hesi eta minaz babestu zuten, etsaia geldiarazteko eta behin frentea aurrera joandakoan oraindik han aurkitu zituzten.
7 hilabete etxetik kanpo egin ondoren, bueltatu ziren, jada Euskitze eta inguru guztiak faxistek okupatuta zeuden, ebakuaziorako agindua emanda zegoen eta. Orduan, etxeratzean ohartu ziren beraien etxean gertatutakoaz: etxe ingurua apurtuta, etxea txikituta …
Herrian eman zuten agertzen ziren hezurren berri, baina orduko agintariek eta Don Frantzizko abadeak ez zuten hildako gudari edo milizianoen hezurrak herriko hilerrian hobiratzeko beharrik ikusi, hala, mespretsuz, bertan hobiratzeko agindu zieten etxekoei. Hala egin behar izan zuten.
1937ko maiatz aldean bueltatu ziren etxera, eta ikusitakoak etsi arren, etxea pixkat konpontzea erabaki zuten. Halamoduz. Baina horri, inguruko tranpa eta bonben arriskua gehitu behar zitzaion. Hala, auzokoak, Urkik, herriko alkatearik kexa sartu zion, baso eta inguruan minaz josita zirela eta. Orduan, militar bi etorri ziren Urki eta Pedroren aitarai laguntzera; horrelako bat desaktibatzerakoan eztanda egin eta Pedroren aita larri zauritu zen, 6 hilabete behar izan zituelarik zauriak sendatzeko.
Orduan, ama eta ume txikiak geratu ziren etxean. Familia eta lagunen laguntzaz etxea txukundu, trintxerak lautu eta poliki poliki bizitzari berriro ekin ahal izan zioten. 1945ean berriztu ahal izan zuten berriro baserria, egun duen itxura hartuz.
Gerardo Bujanda Sarasola, Saseta Batailoiko Gudaria
1919an jaioa, Antiguotarra, familia pobre eta langilean jaio eta han bizi izan zuen haurtzaroa, sei neba arrebaz osatutako familian. Gurasoek, Suchard lantegian egiten zuten lan, eta gurasoak artean gazte zirela hil zitzaizkien; ama 48 urterekin eta aitak 53 zituen. Biak tuberkulosiak gaisotuta hil ziren, eta umezurtz geratu ziren, Gerardok, 12 urte zituen ama hil zitzaionean.
Garai horretan, langileak lantegietatik laneko txandatik ateratzen zirenean, begira geratzen zen Gerardo, eta hauek sortzen zioten inpresioak berarengan zerbait markatu zuen. Haien aurpegi tristeak, buru makur… betirako zerbait markatu zioten bere barnean.
Errepublika aldarrikatu zenean, plazan zegoen jende artean, “¡Viva la Republica!” oihuak eta jende multzoak bertatik bertara bizi izan zituen. Abertzaletasunean hazi zen, bere inguruko giroa abertzalea zen, aita Iguzkitzakoa zuen, Nafarra, Beorlegi koronelaren laguna, baina Batzokiaren inguruko giroan hazi ziren. Horrela, 1932an, Ramon Laborda arduradun zela poxpolinetan sartu zuten, kantuak, dantzak eta antzerki lanak antzezten zituzten Kursaalean. Euskal Kulturaren inguruko ekintzak ziren. Benito anaia, nagusiagoa zen, STVren regionaleko kidea, eta hitzaldiak emanez ibiltzen zen han eta hemen; gurasoak hil ondoren, bera izango zen familiako erreferente nagusia.
1933an, Atotxan ospatu zen bigarren aberri eguneko ospakizunetan parte hartu zuen, artean, 14 urte betetzeko zituen; Roke Amunarriz izan zen banderardun, gerora, gerra zibilean Saseta Batailoiko komandante izango zena, Burdin Hesian hil zelarik. Aberri eguneko hitzaldi hartan, Telesforo Monzon, Jose Antonio Agirre euskal politikariak, Kataluniatik Unió Democrática de Catalunya alderdiko presidentea eta diputatua zen Manuel Carrasco Formiguera, Alderdi Galegistako Ramón Otero, eta Europako Nazionalitateen Kongresuko presidenteordea eta idazkari nagusia zen Ewal Ammende-k emandako hiltzaldiak entzuten izan zen Gerardo. “Euskadi-Europa” izenburupean ospatu zen aberri egun hau, hauteskunde orokorretarako aste beteren faltan.
1934ean, Asturiasko gertaeren aritik, Antiguoko eliza babesteko taldeetan parte hartu zuen. Lehen aldiz, pistola bat hartu eta Santa Ritako konbentua eta Antiguoko eliza zaintzea egokitu zitzaien; garai nahasi haietan, Jose Luis Bengoetxea Artola eta Pako Sistiagarekin bera jardun zuen. Gerora, lagun bi hauek, gerran parte hartuko zuten, lehena Saseta Batailoian Sargentua eta bigarrena Legutioko borrokan hila. Gaileta kutxetan, koipetan izkutatuta izaten zituzten pistolak, eta Tximistarri inguruetan ibiltzen ziren tiro frogak egiten.
Benito anaia atxilotu zuten Auzoko Sozialistek orduan, baina pare bat egunetara askatu zuten. Korronte ezberdinen arteko ezberdintasunak nabariak ziren; Gerardok “Zeruko Argia” ohikatuz saltzen zuten egunkaria eta besteek “Sin Dios”.
Garai nahasiak ziren, eta gerra zibila zetorren usaina har zitekeen. Antiguon Circula Tradicionalista zeogen, baina ez zegoen ezberdintasunetatik gain gehiegizko arazorik auzoan.
1936ko abuztuan, Madrilen guardia de asaltoko kide bat hil zuten, eta handik bi egunetara Calvo Sotelo. Gogoan du Gerardok, Calvo Sotelo Donostian egon zenean esandakoa: “Prefiero una España roja que rota”. Calvo Sotelo hil zuten eta jada egorera jasangaitza biurtu zen.
Erreketak Nafarroan armak biltzen zebiltzan eta gerra hasi zen. Lehen kainoikadak, “Acorazado España” itsasontziarenak, Santa Ritako konbentuan harrapatu zuten; Iñaki Alkorta kapitainak kainoikada bakoitzean “Eutsi Donosti!”, “Eutsi Donosti!” esanaz animatzen zituen Gerardo eta han zeuden gainontzekoak.
Baina gerra hasi berritan Gerardo, San Bartolomeko konbentura joan zen han batailoiak eta Sasetaren lehen taldeak antolatzen hasi baitziren. Handik, Antiguoko Batzokira bidali zuten eta han bere anai Inocencio (armak banatzeko ardura zuena) aurkitu zuen. Benito anaia, frentean zen jada, boluntario joana.
1936ko abuztuaren 25ean, 17 urte bete zituenean, Oiartzungo frentean zegoen, fusil batekin eta izugarrizko beroa egiten zuela oso gogan du Gerardok. Baina bere anai Benitok Gerardo Ikustean, Donostiara bueltan bidali zuen.
Donostian, berriz ere, San Bartolomeko konbentura itzuli zen, eta kide batekin zela, fusil banarekin, San Martin Kaleko Justizia Jauregiaren paretik pasatzean bigarren pisutik Anarkistak paperak botatzen ikusi zituzten. Geratzeko agindu bazieten ere, desadostasunen ondorioz tiroketa izan zuten, jauregian zegoen anarkistetako bat hil zelarik.
San Bartolomeko konbentuan antolatu zen Saseta Batailoiaren funtsa, batailoia osatuko zuen talde nagusia. Gero Batailoia ofizialki Azpeitan osatu bazen ere. Lau konpainia zituzen, lehenengoa Aitzol, Bigarrena, Zaragoita, eta hirugarrena Beti Aurrera, Gerardo kide izan zena hain zuzen.
Sasetako nukleoa Donostiarra zen, han ziren Gerardorekin batera Roke Amunarriz (ezpata dantzaria eta 1933ko aberri eguneko banderaduna), Andres Plazaola, Salegi Anaiak… denak ezagunak ziren Gerardorentzat.
Azpeitiara oinez joan ziren Donostiatik, eta han osatu zen Eusko Gudarostea, Kandido Saseta han zegoen, baina baita Martin Saseta hirugarren konpainako kapitaina, Enrike Landin tenientea… Gaitasun eta ausardia haundiko jendea zegoen han, Korta, Lino Lazkano, Kandido Saseta…
Azpetitatik Batailoia osatuta, frenteetara atera zen Saseta Batailoia, Gerardo, enlace gisa aritu zen, ametrailadorretan: Saseta izkil azkarrak ziren.
Gerra aurrera zioan eta Debara abiatu ostean, Bermeo eta Markinaldean ere ibili zen, baina batez ere Asterrikako posizioetan kokatu ziren, “Lekeitioko frentea” bezala ezagututakoan. Berriatura jeitsi ziren behin edo behin, bertako erloju denda batekoekin kontaktua izan zuten baina batez ere Bermeon kokatuta zeuden. Sasetako Bigarren konpainia berriz, Akondiako posizioetan zebilen eta gero Gernikan kokatu zen, bertan Gernika suntsitu zuen bonbardaketa bigarren konpainiari bertatik bertara sufritzea egokitu zitzaiolarik.
1937ko apirilean agindu zuten Markinaldeko frentearen ebakuazioa, faxistek aurrera egiten zutelarik eta Bizkaian, erretaguardian finkatu ziren Sasetakoak.
1936ko ekainaren 3an, Benito anaia, Lemoan hil zuten faxistek “zenbat denbora iraungo du jainkoak ni eramaten” esanez hil zen. Gerardo, Asuan zeogen eta han izan zuen anaiaren heriotzaren berri, Enrike Landin lagunaren bidez jakin zuen. Anaia hil eta bere gorpua Derioko hilerrira eraman zuten, bidea hegazkinen arteko borrokapean egin behar izan zutelarik. Baina ez zen hil zitzaion familiako kide bakarra, hain zuzen, leku berean hil zen bere lehengusua, Jose Mari Lekunberri Sarasola, Dragones batailoikoa.
Asuatik, batzuk Neguriko kuartelera pasatu ziren eta handik Balmasedara joatea egokitu zitzaion. Tarancon familiarekin egon zen bertan Gerardo eta faxistak sartuko ote ziren galdetu zien han bertako emakumeak. Gerardok baitez erantzutean etxean zitzuten oiloak jan zituzten guztiek eta atseden hartu zuten bertan aste betez.
Castro Urdialesera abitau behar izan zuten handik eta Santoñatik gertu kokatu ziren. Han batailoia sakabanatu eta Iparraldeko Ejerzitoko 14.Brigada izatera pasatu ziren.
Bertan zen Kepa Ordoki borrokalari ezaguna, eta hark bere laguntzaile gisa izendatu zuen Gerardo. Une hartan, Monteanon, bi errekete harrapatu zituzten eta Kepa Ordokik Gerardoren ardurapean utzi zuen hauen etorkizuna. Gerardok, bizirik uzteko agindu zuen, ordura arte jada familia askok sufritu zutela eta, beste bi familiari alferriko sufrimendua ekidin nahian.
Santoñako itun ezaguna tarteko, hainbat gudari atxilotu zituzten, “Santoñako Ituna” deiturikoaren ondorioz, eta tartean zirela gogoratzen du Ajuriagerra, Onaindia eta Motta koronel itailarra besteen artean, Gerardo eta hainbat gudari itsasoz zetozen itsasontzien zai zeuden, erbestera igaroko zirelakoan baina Gerardok, ura edaterakoan tifusa hartu zuela eta Anbulantzia Italiarrean Santoñako Maritimo Nacional Antituberculosora eraman zuten, Pontejosera; pabeiloi gorrira deitutakora, izan ere han zeuden guztiak “gorriak” ziren. Baina han, zaintzaile batek, begiko hartu zuen, eta zaintzaile horren aita gudariek kartzelatik atera zutela eta, Gerardo zaintzen aritu zen, Gerardori lagunduz, honek bertan egotearen zama arintzen lagundu ziolarik.
18 urte zituen eta 47 kilo. Santoñan atxilotutako asko, kontzentrazio eremura eramten zituzten baina berak 8 hilabete inguru egin zituen sendatzen. Handik La Magdalenan hogei bat egun egin ondoren Miranda de Ebroko kontzentrazio eremuan egin zituen hilabete batzuk.
Bertakoa gogorra zen, fusilatuak begien aurrean hiltzen zituzten, gosea eta baldintza okerrak pairatu zituzten baina sabotaia ekintzak ere gauzatzen ziuzten; tarteka argien plomoak apurtzen zituzten esaterako.
Kontzentrazio esparruko bizitza eta gertaerak gogorrak izan baziren ere, oraindik gogorrena etortzear zegoen, Batallon de Trabajadores nº 73 delakoetan aritu behar izan zuen, Chincon-en, Extremaduran besteak beste. Patxo Lakabe, Juanjo Lasa eta beste hainbat Donostiarrekin batera aritu zen; hotza, umilazioa eta fisikoki oso gogorra izan zen lan behartuetan aritzeak, kideren bat, ikusmena galtzearino ere sufritu zuen, fisikoki erabat ahituak; “castigo de la espalda curvada” izenez ere deitzen zioten.
Handik, boluntario joan zen arma galduen errekuperaketa taldera. Soberan gertutako bonba eta minak berreskuratzen aritzen ziren, Lafite ezagunak kasurako.
Fusilaketak ametrailadore abietan ikusi zituen, hiru kiderekin gogoratzen da eta zenbaitetan, lurpetik hildakoak eskuekin ateratzera ere behartu zituzten.
Trabajadoresetan aritu ostean, Madrilen zegoen 1939an gerra bukatu zenean; negarrez sartu ziren, gerra galtzeak, senideak galtzeak, gerra eta frankisten umilazioak sortutako sufrimenduaren ondorengo inpotentziaren ondorioz.
Donostira bueltatu ahal izan zuen lau hilabetetarko. Ez zen erraza aurkitu zuen egoera, anai nagusia hil zitzaion gerran, beste anaia Kadizeko kartzelan zuen , hiru arrebak berriz frantzian zituen.
Ezer gabe, inor gabe, lagun batek arropak utzi zizkion eta bere bizitza antolatzen saiatu zen; baina une horretan ustekabean, Errenterian izugarrizko paliza, tortura jasan behar izan zuen sargentu baten eskutik, egun oraindik ahanztezina. Baina honek ez zuen kikildu eta Donostian egon zen hilabeteotan Comète sareari lagundu zion, pilotu Ingeles bat Bilbora igarotzeko lanetan aritu zen, Zipri Rementeriarekin batera, honek sarean aktiboago parte hartu zuelarik.
Soldaduska egokitu zitzaion ondoren, baina osaba militar bat zuen, faxista, eta haren bitartekaritzari esker, 150ptaren truke informea aldatu ahal izan zuen, non honi esker, Afrikan egin zuen soldaduzka lau urtez.
1945 bukaeran Donostira itzultzea lortu zuen, azkenean; berriz utzi zuen bizitzari ekiteko, ez utzi zuen bera, baina finean, bere bizitza.
Pasatako guztia bizi eta gero, bidean senideak eta lagunak galdu arren, Gerardok borrokan jarraitu zuen, frankismo garaian ikurrinak jartzen zituzten taldeko kide izan zen, izkutuan bizi behar izan zuen, eta izkutuan irrati bidezko mezuak bidaltzen zituen “Jon de Igeldo” izenpean, Venezuelatik irakurtzen zituztelarik. Urte luzez jardun zuen abertzaletasunaren ideiak zabaltzen frankismoak iraun zuen urte luzeetan; estuasun haundietan sarritan.
Gerora, EAJ berrantolatzeko lanetan jardun zuen buru belarri Gipuzkoan eta 1977tik 1979ra Madrileko kongresuan diputatu izan zen EAJren izenan.
2012ko ekainean, Ziardamendin (Elgoibar), gudariak hobitik ateratzeko lanetan lekuko izan zen Gerardo Bujana; bertan izan zen, Eusko Gudariei egindako omenaldian.
Hunkigarria izan zen beretzat han egotea : “ni izan nintekeen hildakoetako bat, eta hainbeste jende han egoteak emozionatu ninduen”.
Antonio Izaguirre Perón, Avellaneda Bataioliko gudaria (Akarregin)
Antonio Izaguirre Perón, Gueñesen zegoela Eusko Jaurlaritzak 34ko kintoak deitu zuen frentera borrokatzera. Ordurako bere anaia nagusia boluntario gisa lehen unetik lehen lerroan zen eta Antoniok ere bide bera hartu zuen. Gueñesko udalean elkartu eta Avellaneda batailoia sortu zuten, bere 4 konpainiekin.
Orduan hasi zen bere ibilbidea, eta 1936ko azaroan, Akarregi izan zuen bere lehen destinoa. Markinaldeko frentean izan zen udazken hartan, Enkarterrietako gaztez osatutako balailoiak, inguru hauek defendatu zituen. 4.konpainian borrrokatu zuen, Akarregiko inguruak defendatzen jardun zuen Larrea kapitain ausartarekin batera; enkarterrietako abertzale gazteak ziren.
1937ko urtarrilaren 13an, Arana Goiri batailoiko Gorbea konpainiak ordezkatu zituen Akarregin eta berriz Gueñesera bueltatu ziren.
Otxandio izan zuten hurrengo helmuga, han bizi izan zuen Antoniok gerrako unerik latzena. Martxoaren 31an, Marotoko borrokan, tropa faxistek izugarrizko erasoa burutu zuten, 56hegazkin italiarren lagutzarekin, 200 hildako inguru utzi zituen, 200 gudari gazte. Gaur egun ere, 100 urte bete berri eta gerra garaietatik 75 urte pasa bazaizkio ere, borrokaldi honetan pentsatzeak beldurra eta hotzikara sortzen dio.
Berriz Gueñesera erretiratzea egokitu zitzaien, eta frentea gero eta atzerako ezartzen ari ziren faxistek aurkakoak, hauek berriz gero eta aurrerago zetozen. Avellanedakoek, Jarintoko posizioak defendatu zituzten orduan, 1937ko apirilaren lehen astetan.
Ez zen etxeko bakarra izan faxisten aurka jardun zuena. Familia abertzalea zen, Batzokiarekin atxikimendua zuten gerra aurretan eta gerra hasi eta berehala anaia nagusia boluntario joan zen Eusko Jaurlaritzak kintadak frentera deitzen hasi baino lehen. Beste anai gaztea ere, kintadak jaso zuen, bera bezela. Halabaina, txikienari, frankistekin borrokatzea egokitu zitzaion; hiru anai batailoi abertzaleetan eta txikiena frankistek eramanda. Egoera hau bizi ezin eta sufrienduz hil omen zen beraien aita “aita guk hil genuen, gu guztiok gerran egoteak hil zuen, sufrimenduak”.
Gerra, gogorra egin zitzaion, eta ez du berriro horrelakorik nahi, “gerra sortzen duenak egin beza berak gerra!” kontatzen digu.
Baina ondorengoa ere gogorra izan zen, Bilboko Larrinagako kartzelan sartu zuten faxistek eta handik Iruñara eraman zuten.
Han, Ciudadela delakoan, boluntario joan zen anaiarekin batera deklaratu behar izan zuten. Floren anaia, boluntario izateagatik Batallon de Trabajadores-etara bidali zuten eta Antonio berriz Gasteizko Artilerriako kuartelera faxistekin borrokatzera behartua. Gerrak aurrera jarraitzen zuen, eta Antoniok Gasteizko Artilleriakoekin borrokatu behar izan zuen, miliziano eta antifaxisten aurka, Teruelen eta beste hainbat lekutan 1939ko San Pedroak arte.
Behin, gerra bukatu eta faxistek beraiekin egotera behartzea bukatutakoan berriro bueltatu zen Bizkaira. Cuadran ezkondu zen eta han bizi da egun, 100 urte bete berri, bizitzeko gogoz eta umore oso onez.
Julian Lejardi Quintana
Julian Lejardi Quintana, Bixkerra baserrian jaio zen 1925ean. Neba arreben artean bigarrena da. Aita Laparrekoa zen eta ama Belausteikoa; Beheko Etxebarrira ezkondu ziren, gero Bixkerra erosi eta hara etorri ziren bertan bizitza eginez, Julian jaio orduko.
Gerra garaiak iritsi zirenean, zortzi hamar miliziano hartu behar izan zituzten Bixkerrean. Inguruko mendi gailurrak defendatzera etorri ziren boluntario, miliziano eta gudariek herriko ohiko mugimendua aldatu zuten: faxistei aurre egitera etorri ziren.
Amak, esnea eta taloa ematen zien jaten eta atarian egiten zuten lo, baserri txikia zen eta janaria neurrian zegoen, artorik ez eta zegoen apurra eman behar izaten zitzaien jaten.
Frentea estabilizatu zenean, eta tiro hotsak hasi Bixkerrera ere heltzen ziren balak eta Erreruareneko etxean babesten ziren; etxe handia zen Erreruana eta han babesten ziren. Bitartean, milizianoak zeuden etxean, luzaroan izan ziren han, errelebo gabe eta arriskupean.
Eduardo Uribe Gallejones, UGTko milizianoa Markinan
Adinez nagusia bada ere, umorez nagusiago da Eduardo. 1918ko abuztuan jaio zen Trapagaranen eta egun Lamiakon bizi da; etxean jaso gaitu testigantza jasotzeko.
18urte baino ez zituen gerra kontuak entzun zituenean eta gaztetasunak eta errepublika defendatzeko beharrak boluntario aurkeztera eraman zuten. Juventud Socialistan elkartzen ziren lagun taldean eta hango kontuak zirela eta, giro sozialista batean hazi eta hezi zen.
1936ko Uztailaren 18ko gertaeren berri izan zuen Castrora zihoala Guardia Zibilaren kontrol batean eta bueltan, herrira itzultzean albistearen zurrumurru eta kontuak non nahi entzuten ziren. Eragile sindikal eta sozialak egindako deialdiari erantzunez, boluntario aurkeztu ziren lagunak eta Eduardo beraiekin batera joan zen. Erreketeei aurre egin behar zitzaien.
Deustuko unibertsitatean elkartu zituzten boluntario sozialistak, 1936ko irailaren 25ean, Bilbo bonbardatu zuten lehenengo egunean han zeuden. Deustun bertan, futbol zelaian oinarrizko formazioa jaso zuten eta nolabaiteko gerrarako egokitzea (aholkuak, azalpenak…) eta soldaduska antzeko ikastaroa jaso zuten. Han zeudela, batailoiak osatu zituzten, Soldaduska egindakoak 1ºUGT osatuko zuten, ondoren, 2ºUGT osatu zuten, oraingoan, soldaduskara joandako nahiko ez eta ehizan zekitenekin osatu zen batailoia. Ondoren ehizan ibiliak zirenekin edo arma bat erabiltzen zekitenekin osatu zen 3ºUGT batailoia. Hirugarrengoan joan zen frentera Eduardo Uribe, 3ºUGT batailoian, 3.konpainian, 2.atalean; Gonzalez Peña deiturikoan, gero, Eusko Gudarosteko 25.batailoia izango zena.
Deustuko formazio saioak jasota, Basurtuko, Garellano kuartelera joan ziren eta han, gerrarako tresnak eman zizkieten.
Uniformea eta armak. Lantegietako buzo bana eman zizkieten miliziano guztiei eta baita Lezo Urrestietaren gestioen bidez, iritsi berri ziren Fusil Txekiar berri berriak. Honek, guztiak harritu zituen, ordura arte ikusitakoak zaharrak eta ahulagoak baitziren.
Frentera abiatzeko prest, ibilgailuetara igo eta Markinaldeko Frentera joan ziren zuzenean. UGT-3ko lehenengo eta bigarren konpainiak Lekeitiora bidali zituzten, hango posizioak indartzera eta 3.a eta 4.a Markinan geratu zen.
Eduardo Uribe, Markinako zelaira iritsi zen eta handik, UGTren hirugarren batailoiko kideekin batera mojen komentura eraman zituzten. Bertan jatordua egin eta komentuko geletan lotan geratu ziren gauez. Hurrengo egunean tokatu zitzaien inguruko trintxeretako posizioetan kokatzea. Ustez, Akarregi ingurukoak babesten aritu ziren, baina han egun batzuk egin ondoren gaixotu egin zen. Oraindik ez du argi zer gertatu zitzaion, baliteke euria eta eguraldiak eta mendiko babes faltaren eragina izatea, baina gerra baten barnean etsaiaren zain egoteak sortutako tentsio eta urduritasunak ere zer ikusia izango zuela uste du Eduardok. Konbentutik, mendira joan ziren, bidean ANV-EAEkoekin elkartu ziren eta baita komunistekin (baliteke Rosa Luxemburgokoak izatea, Urberuagan baitzuten koartela eta inguruko posizioak defendatzen zituzten).
Eduardo, gaixotu eta Urberuagako Balneariora jeitsi zuten, eta handik Markinako okindegi batera. Bertakoekin egon zen, sendatu arte, labean erretako sagarrak jaten zituen oroitzapena du, eta baita etxe hartan, etxeko sentitu zela.
1936ko Urrian, Bilbora erretiratu ziren; Markinaldeko Frentea utzi zuen baina gerrak jarraitu zuen.
Bilbon, zegoela, berrantolatu egin ziren, eta ametrailadoretan jardun zuen faxisten aurka ondoren, bera, lehen laguntzailea zelarik; Colt ametrailadora erabiltzen zuten. Hainbat borrokatan hartu zuen parte, Akondian, gogorra Sabigaingoa, Bilboko Burdin Hesian ere aritu zen borrokan, Artxandan…eta hainbat lekutan.
Faxisten nagusitasuna berehala nabaritu zuen. Hasierako gerra irabazteko esperantza galtzen joan zen, errepublikaren defentsa ez baitzegoen behar bezala antolatuta. Ingalaterra eta Frantzia bezalako herrialdeengan izan zuen itxaropena, baina ezin izan zen irabazi.
Faxisten eskuetan, 1937ko abuztuan, Santanderren bertan ziren senide batzuen laguntzaz ihes egitea lortu zuen, hala ere, Deustuko Kartzelan egon zen, Mirandako kontzentrazio eremuan eta ondoren Batallones Disciplinarios deiturikoetan (12.a eta 14.a) 1942.urtera arte.
Juanita Zelaia Balenziaga
Juanita Zela
ia Xemeingo Azkurrina Goiko baserrian jaio zen 1918an. Aspiltzako eskolan ibil zen 7 urtetik 13 arte. Bertan, errepublika aldarrikatu eta ezarri zen garaian bukatu zituen eskolak eta gogoan du erregeak alde egin eta eskolan bandera nola aldatu zuten.
1935ean Ondarrura joan zen krixeda eta han zegoela harrapatu zuen gerra zibilak. Errepublikaren defentsan zebiltzan komunista eta abertzaleen mugimenduak bizi izan zituen Ondarroan, komunistak elizarekin zituzten ezberdintasunak markatuak ziren eta gogoan du erreketeen etorrera zela eta zegoen kezka eta beldurra herrian. Ez zekiten “erreketeak” zer ziren baina zurrumurruak izugarriak ziren eta gero eta gertuago zetozen erreketeen beldurra haundia zen.
Miliziano eta abertzaleak Asterrikan zeudela, Gipuzkoatik zeotzen errefuxatuak igarotzen ikusi zituen eta gehienak Lekeition (Asterrika-kalamendi lerrotik atzera) hartu zuten babes.
1936ko irailaren 29an errepublikaren defendatzaileek erretiradan, Ondarroatik atera eta zubiak apurtu zituzten, zeinaren ondorioz berak lan egiten zuen etxean argirik gabe eta urik gabe geratu ziren.
Erreketeak sartu zirenean (1936/10/04) Santa Kurutz ermitan behera ikusi zituen eta geroago Ondarroan beraien bizimodua egiten zuten Tolosar, Leitzar… ezagutu zituen. Herriko dendak errekisatzen ikusi zituen eta 7 hilabetetan ez zuen etxekoen inongo berririk ezagutu. Bera ahizpak frantziara ihes egitea lortu zuen baina bera Ondarroan geratu zen 7 hilabete hoietan.
Behin frentea aurrera joan zenean, ama joan zitzaion Ondarroara eta horrela izan zuen etxekoen berri, Azkurrinan ere, Akarregiko eta Agarreko posizioak bertan zituzen eta etxekoek miliziano eta gudariei janaria prestatzen zieten eta hauek ordaindu egiten zieten.
Gerra bukatu eta ondorengo urteetan, razionamendua sufritu zuten eta behin urte batzuk igarota, Etxebarriko Ibarlotxara ezkondu zen Bartolome Ezenarrorekin, zein urte askotan herriko alkate izango zena.
Jose Mari Eizagirre Urionabarrenetxea
Testigantza entzuteko:
Jose Mari Eizagirre (1913-2012) Albitxu. 1934an soldaduzkatik libratu bazen ere, 1936ko azaroan Markinako udalera joateko deia jaso zuen, Eusko Jaurlaritzak egindako deia zela eta Frentera jaso zuten.
Udaltzaina joan zitzaion etxera eta biharamunerako deiaren berri eman zion manta bat hartuta udaletxera ager zedin esanez. Gobernuaren partetik ibili zen gerran lehenbizi, Ibaizabal Batailoi abertzalean (Zubiaur konpainia). Orduan hasi zen bere “gerra ibilbidea” izan ere, 1936ko azaroan etxetik frentera jaso zuten eta 1939ko ekainaren 25ean bueltatu zen etxera.
Ibaizabal batailoiarekin, Bilboko kartzeletan guardiak egiten egon zen lehenbizi baina geroago, Otxandiora destinatu zuten batailoi osoa; Legution indarrei eutsi eta faxistak geratzeko asmoaz. Zaurituak hartatzea zen bere zeregina “camillero”.
Gerora, handik Ermuara destinatu zuten Ibaizabal eta Ermuan base nagusia zuten arren, Eibarko zein Elgetako frenteetara joaten ziren atakeak zeudenean.
Elgetan zeudela, faxistak gero eta gertuago (1937ko apirila) erretirada jo zuten, eta erretirada horretan, bere sorlekurantz urbildu zen gudari guztiekin batera. Bolibarren egin zuten lo gau batez, eta hurrengo egunean, Munitibarrera joan ziren; erretaguardian zeuden baina etsaia gertu zuten.
1937ko apirilaren 25ean Munitibar bonbardeatu zuten faxistek eta bonbardaketa hau tropa abertzaleak han zeudela gertatu zen, tartean Jose Mari bera. Hurrengo eguna, izkutuan eta ezer jan gabe pasatu zuten, Gernika bonbardatu zuten eguna zen.
Egoera ikusita, burkide baten etxera joan ziren Munitibarko Gaztaineta baserrira, gauez. Han talo eta esnea afaldu ondoren gaua pasatu zuten.
Biharamunean abisua eman zieten, Gaztaineta etxekoek, Bolibarko, Zeinke auzoko Madalena ermitan frankoren bandera jarri zutela; eta hori horrela izanik, Jose Mari,bere kidea eta batailoiko beste zenbait bertan entregatu ziren, faxisten esku gertau zirelarik.
Preso hartuta, Bolibarrera jeitsi zituzten, han fitxa eginda, guztiak Bergarako kartzelara eraman zituzten. Gau bakarra egin zuten han, gero Gasteizera eraman zituzten trenez eta hango kartzelan izan zituzten 12 egunez.
Faxistek, preso hartutako abertzaleak beraien batailoietan antolatu zituzten, Jose Mari Burgosko konpainiako kide izatea erabaki zuten.
Frankon tropekin, hainbat lekutan ibili zen, ametrailadoreekin Bizkargin, Bilbon, Santanderren, eta Asturiasen, non rantxero lanak (sukaldari) egin zituen Ebroko borroketan ere izan zen, non bere kide bat tiro batek jo eta bizkarrean eraman behar izan zuen. Kataluinia osoan zehar eraman zuten eta Madrilgo (sector Tajo, Toledo) borrokak ere bizi izan zituen.
Bizkargikoa oso gogorra izan zen beretzat, eta behin hau gaindituta, Bilborako sarrera Bidebietatik (Basauri) egin zuten batere tirorik gabe.
Gerra bukatu zen eguna gogoan du, Toledoko mendi bat hartu zuten egunean izan omen zen, 1937ko apirilaren 1a; baina 1937ko ekainaren 25ean bueltatu zen Albitxura, han bizi da egun.
Marcelo Usabiaga Jauregi
Testigantza entzuteko:
Marcelo Usabiaga Jauregi, (Ordizia 1916- Hernani 2015) Ordizin jaio eta haurtzaroan Baionan bizi izan zen. Handik Irunera joan ziren bizitzera eta bertan bizi izan zen gaztetan, gerra zibilera arte. 17 urterekin, 1933an Juventud Comunista-n afiliatu zen eta Irungo arduraduna izan zen. 1934an Asturiarrei, Frantziara ihes egiten laguntzeko sarearen enlazea izan zen eta honengatik atxilotu zuten Irunen handik Oviedoko kartzelan zenbait egun egiteko.
1936an Gerra Zibila hasita, faxisten aurka, Irunen defentsan parte hartu zuen eta geroago Frantziara ihes egitea lortu zuen. Bartzelonara bueltatzean, bere burua faxisten aurka egiteko boluntario aurkeztu zuen eta Madrileko frentean jardun zuen. Berriro, Bartzelonara itzuli zen (han zituen gurasoak, erbesteratuta) eta Manuel Cristobal Errandonearen bitartez, Bilbora joan eta 1937ko otsailean Rosa Luxenburgo Batailoiko kide izan zen. Batailoi honek, Urberuagan zuen kuartel nagusia Markinaldeko Frentean eta Marcelino han egon zen, Markinaldeko Frentean borrokan faxisten kontra inguruan zeuden posizioak defendatuz.
Urberuagatik, egunero, egunsentian, Markinara abiatzen ziren, handik Etxebarrira eta hemendik, inguruko mendietako trintxeretara. Garai honetan JSU-ko zuzendaritzan sartu zen. Frantzian babestu zen eta geroago berriz, Bartzelonara itzuli ondoren Aragoi, Teruel, Lerida… eta hainbat lekutan borrokatu zuen Frankoren tropen aurka.
Gerra bukatu ondoren, 1939an Balentzian atxilotu eta epaitu egin zuten. Irungo 13 pertsona hiltzea eta Irun erretzea leporatuta; salaketa faltsu honengatik, 30 urteko zigorra jarri zioten baina 1944ean Arronako kartzelan zegoela ihes egin zuen.
Frantzian babestea lortu zuen eta han zegoela, Makien antolaketan zebiltzanekin bat egin eta gerrilari izan zen. Donostian atxilotu zuten, Meliton Manzanasen aginduz eta atxiloketa egunetan bortizki torturatu zuten. 20 urte eta egun bateko kartzela zigorra jarri zioten, eta espainiako kartzela ezberdinak pasatu ondoren, 1946an preso komunistak Burgosko kartzelan batu zituzten, non Marcelok 1946tik 1960bitarteko urteak kartzela honetan bete zituen.
Kartzelatik irten ondoren, Hernaniko lantegi batean hasi zen lanean eta herri honetan bizi izan zen.
Klaudio Totorikaguena Arroitajauregi
Klaudio Totorikaguena Arroitajauregi 1929ko otsailaren 5ean jaio zen Etxebarriko Zulueta Goikon. Aitak ekarri zuen gerraren berria; normalean Xemeinera jeisten ziren, jokera gehiago zuten eta handik edo kaletik ekarri zuen gerra zetorren berria.
Milizianoak iritsi ziren Zulueta Goikora, Sasetakoak egon ziren bertan, kuartel modura erabili zuten inguruetako posizioetara mugitzeko. Meza Zuluetan entzuten zuten milizianoek, eta Idezabalen zuten kainoiko posizoetara edo beste Zulueta Behekon zeuden posizioetara joaten ziren besteak beste.
Etxetik alde egin behar izan zuten eta Markinako Landaburu baserrira joan ziren gehienak. Etxean geratu ziren gurasoak eta anai zaharrena (Pedro) eta gazteena (Julian). Gerraren lehen mugimenduak zirela eta, hainbat kainoikada jaso zituen baserriak, milizianoen posizioak ahuldu nahian Oizete eta Labain ingurutik botata. Horietako batek teilatutik sartu eta hiru gudari hil zituen bertan. Orduan, gurasoak eta bi anaiak ere ebakuatu egin zituzten; hauek ere Landaburura.
Frenteak aurrera egin zuenean, 6 bat hilabetera bueltatu ziren Zulueta Goikora. Aita 1937an hil zitzaien eta buletan etxea birrinduta aurkitu zuten. Asko kostata konpondu zuten, eta ondorengo urteak gogorrak izan ziren. Razionamendua jasotzera Txominenera jeisten ziren eta ogi baltza Pionean hartzen zuten, zegoenean.
Oharra: Testigantza editatzen ari gara. Aurrerago jarriko dugu bideo zein idatzizko formatuetan.
- ← Anterior
- 1
- …
- 3
- 4
- 5
- …
- 8
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 