gerra zibila
Egixarreko panelaren inagurazioarekin bisita gidatua
1936ko urriaren 21ean Akarregi-Egixarren UGT1 (Mateos), Euzko Indarra (ANV2), Boga-Boga eta Saseta ametrailadore taldeak (besteak beste) burututako ofentsiba jasotzen duen panela jarriko dugu datorren igandean, maiatzak 15, Egixarren. Panel honetan, borrokaldi honen inguruan emandako hitzaldietan bildutako informazioa agertzen da.
Aukera hau aprobetxatuta ibilaldi gidatua izango da, Intxaurbietatik Akarregira, eta handik, Egixarrera.
Hiru gudari Zelaiteburuko hobian, duintasunez, demokrazia eta askatasunaren aldeko borrokalariak
Oroimenak sustrai sakonak ditu, eta denbora iragan arren, 80 urte igaro arren, herritarren memoriari esker, egia azaleratu ohi da. Ez errepresioak ez diktadura luzeak ez zuen lortu mendian hobietan lurperatutako gudariak baztertuta ahazturan galtzea.
Joan den martxoaren 5ean, Zelaietaburu (Etxebarria) egindako exhumazioan gudari baten gorpuzkinak berreskuratzea lortu zen. Orain, bere aldamenean beste bi pertsonaren gorpuzkinak aurkitu dira.
Zelaietaburun erresistentzia gunea antolatu zuten gudariek. Muino hau, 1936ko irailaren azken egunetan altxamenduarekin bat egindako indar faxisten aurkakoen borrokarako gunea izan zen. Bertatik saiatu ziren aurre egiten, etsaiak inguruok hartzea ekidin asmoz.
Zelaietaburutik ikus zezaketen nola beraien kideak erortzen ziren Belarretan, Ziardamendin, San Migelen (Aiastia), Morkaikon edo Lapion eta Urkaregin. Udaran, Gipuzkoa ekialdetik mendebaldera okupatzea lortu zuten gisan, Bizkaiko mugara iristen ari ziren golpea eman zuten militarren aldeko indar frankistak.
1936ko irailaren 25ean iritsi ziren tropa frankistak San Migelera (Aiastia) Elgoibar okupatu ondoren eta handik hiru egunera sartuko ziren Zelaietaburu eta Urkaregiko mendatearen gainean. 1936ko irailaren 29rako Bizkaiko muga zapaltzea lortu zuten; hala ere, borrokan jarraitu zuten miliziano eta gudariek eta urriaren 4ra arte behintzat jarraitu zuten tiro hots eta artilleria soinuek. 1936ko urriaren 4an gerra lerroa, frontea, egonkortu zen eta fronteko posizioek egonkor iraun zuen arik eta 1937ko apirilaren 25ean ebakuazio agindua eman eta demokraziaren aldeko borrokalariek erretaguardiako posizioak indartzera erretiratu ziren arte.
Testigantzen bidez jaso ahal izan dugu gertatutakoa. Bi familietako neba arrebek, honen berri izan dute etxean. Batetik, umetatik entzun eta ikusitakoa Soarte baserriko Pilar eta Jose Mari San Martin neba arreben kasuan. Pilar, atzo bigarren eta hirugarren gudarien gorpuzkinak hobitik ateratzeko lanetan egon zen, eskaini zitzaien omenaldian parte hartuz.
Beraien aitak kontatutakoa entzun zuten Ignazio eta Santi Retolaza anaiek. Ignaziori kontatu zion behin aitak, Iruiturritk behera zetozela, Ā«han harikaitz haietan hiru hildako ikusi nituenĀ» .
Haien testigantzak beharrezkoak izan dira Ahaztuen Oroimenarentzat, ikerketa abiatu eta hiru gudarien gorpuzkinak berreskuratzeko.
Hiru gudariak lurperatuta aurkitzen diren lubakia 1936ko irailaren azken egunetan egindakoa bada ere, hobi bezala 1937ko apirilean erabili zutela uste da. Alegia, hiru gudariak borrokaldi hauetako batean hildakoak edo atxilotu eta ondoren fusilatutakoak lirateke, beraien kideek 1936ko irailean egin eta erabilitako lubakian frankistek lurperatuak.
Kontuan hartu behar dugu, garai horretan, 1937ko apirilean, bigarren hamabostaldian, zenbait borroka izan zirela āMarkinako sektoreaā deiturikoan; demokrazia eta askatasunaren alde borrokan azken unera arte eutsi zioten. Molak 1937k martxoaren azkenetan Bizkaiari errenditu zedin ohartarazi arren, gudari eta milizianoek borrokatzea erabaki zuten eta 1937ko apirilaren 19-24 tarteko egunetan azken ofentsiba burutu zuten. Ordurako baina, frankistak ondo antolatuta zeuden, tartean egun batzuk lehenago iritsitako italiar soldaduekin osatutako Flechas Negras Brigada misto faxista Urkaregiko gainaren iguruetan zen. Borrokaldi hartan, Euskitze Aiste inguruetatik zehar, Garro etxeetatik gora, Kortatxiki inguruetara arte, Zelaietaburu ondora arte sartzea lortu zuten.
Atzo, bi gudarien gorpuzkinak berreskuratu ahal izan ziren. Gorpuzkinak oso egoera txarrean bazeuden ere Aranzadiko kideek haiek aztertuko dituzte orain. Desobiraketa hauetan aurkitutako objetuen artean, lehenengo gudariak txanpon bat zeukan eta hortz ordeak. Bigarren gudariak, urrezko hortzak eta bi hortzetako eskubila zituen, horrez gain, gerrikoaren zatiak ere agertu ziren.Ā
Bertaratutako jende guztiarekin batera, hiru gudari hauei eta inguru hauetan zein gainontzeko fronteetan askatasuna eta demokraziaren alde borrokatu zuten guztiei omenaldi xume bat eskeini genien.Ā
Bizi osoan gertaera hauen zama eraman dutenek, lekukoek atzo arnasa hartu zuten, beraien memorian txertatutakoa zer zen jakin ahal izan zuten, eta Santik esan bezala, zeregina bukatutzat eman zuten. Orain, zientzilarien lanak jarraituko du, gorpuzkinak laborategian aztertuz atera daitezkeen emaitzen esperoan. Ahaztuen Oroimena elkarteko kideoi, poz handia emango liguke, eta garrantsitsua era berean, gizarte justuago baten alde borrokatu zuten hiru gurdari hauek, beraien etxera bueltan eramateko aukera izango bagenu. Desagertutzat eman zituzten hiru etxeetako senideekin elkartu asmoz.
Zelaietaburun gudari baten gorpuzkinak berreskuratu ziren atzo
Atzo Zelaiteburun, Etxebarrian, gudari baten gorpuzkinak berreskuratu ahal izan ziren Aranzadi Zientzia elkartearekin batera egindako lanetan. Ingurune hau garbitzen jardun genuen lehenengo, Ahaztuen Oroimen 1936 elkarteko kideak herritarren laguntzaz, ingurua ezagutu eta gertatutakoa argitu nahian.
Zelaietaburun, eta inguruko tontorretan 1936ko irailaren azken egunetan hartu zituzten posizioak borrokalari antrifrankistek, Elgoibar inguruetatik sartzen ari ziren faxisten aurka. Erresistentzia antifaxistak eutsi arren faxistak irailaren 25 iluntzean iritsi ziren San Migel gaina hartzera, eta 1936ko irailaren bukaerarako sartu ziren Zelaietaburun, Urkaregin eta Kalamuan.
Asko izan ziren demokraziaren eta askatasunaren alde borrokatu zutenak, eta askok galdu zuten bizia. Hainbat testigantzek, Zelaietaburun gertatutakoa ulertzen eta argitzen lagundu digute, eta kasu honetan, batez ere Soarte baserriko Pilar eta Jose Mari neba arrebek.
Ez da batere ohikoa gudari hau bezala lubakietan lurperatuak aurkitzea. Atzo berreskuratutako gorpuzkinak zoritxarrez egoera txarrean daude, orain Aranzadiko kideek agertutakoa jaso eta aztertu egingo dute. Hala ere, gorpuzkinen artean hortz orde bat agertu zen, eta bala zorro edo munizio kantitate handia.
Gain hau, 1936ko iraileko gertaeren ondoren frankisten kokapena izan zen hurrengo hilabeteetan, gerra frontea egonkor mantendu zenean. 1937ko apirilean, miliziano eta gudariek azken eraso bat buru zuten lerro hori apurtu eta etsaiari aurre egiteko. Inguru hauetaraino sartzea lortu zuten, frankisten lerroak gainditu eta sartzea, horregatik baliteke borrokaldi horrek, lubaki honetan lurperatutako gorpuzkinekin lotura izatea. Ikerketak aurrera jarraitu arren, haien duintasuna, haien memoria gure historia da.
Luis Ortiz Alfau, Izquierda Republicanako miliziano ohia Zelaietaburuko lubaki honetan egiten ari ziren lanetara etorri zen. 100 urte urrian beteko ditu eta hainbat frentetan borrokatu zuen gerra garaian. Agertutako gorpuzkinei egin zitzaien lore eskaintzan parte hartu zuen.
Atzokoan, herritar asko hurbildu ziren Zelaietaburura. Hobitik ateratzeko lanetan Elgoibar 1936, Aranzadi, Etxebarriko udaleko alkatea eta zinegotziez gain, Josu Erkoreka, Monika Hernando, Julen Arzuaga eta Arnaldo Otegi ere beran egon ziren.
Bihar Zelaietaburun Aranzadiko kideekin batera jardungo dugu
Zelaietaburuko garbiketa lanetan sakondu eta agertutako gorpuzkinak hobitik ateratzeko lanak aurrera eramango ditu bihar goizean Aranzadik. Bertara hurbiltzeko Urkaregiko gainetik Arnoateko bidea hartu eta bidean bertan kotxea utzi behar da. Puntu honetatik oinez igo gaiteke.
Eguraldiaren aurreikuspena oso ona ez bada ere, ager litezkeen borrokalari antifrankistaren gorpuzkinak errekuperatzeko ahalegina egingo da.
Zelaieta Buru, gerra leku izandakoa berreskuratze bidean
Zelaieta Buruko lanek aurrera jarraitzen dute eta Urkaregi Txiki gainaren inguruko haitzen eremua garbitzen jardun dugu beste behin aurreko asteburuan. Auzolanean lan talde paregabeaz gain garbitu ederra eman ahal izan diogu gerra leku honi.
Zelaieta Buru, frankisten aurka erresistentzia leku izan zen. Miliziano eta gudariek batez ere 1936ko irailaren 21etik 29ra arte erabilitakoa. Faxistek Ziardamendi-San Migel-Morkaiko lerroa gainditu eta hurrengo egun gutxitara arte eutsi zioten leku honetan errepublika eta demokrazioaren aldeko borrokalariek.
Gerra leku honek, ikuspegi ederra eskaintzen du; batek baino gehiagok estu biziko zituen gain honetatik begira Ziardamendi zein Morkaiko eta inguruetako gertaera latzak, Urkaregiko gaina faxisten esku geratzen ari zela jabetuz.
 |
| Zelaieta Buru, gerra lekua berreskuratzen argazkiak |
Kalamuan desagertutako osaben bidean ahaztuen oroimena Galiziatik
Duela pare bat hilabete, ustekabeko dei bat jaso genuen. Galiziar familia bat, Markina-Xemeingo kaleetan zebilen hilerriaren bila edo-eta gerra zibilaren inguruko bertoko liburuak erosteko liburudenda baten bila. Eguerdi eguerdian herritar baten laguntzaz Ahaztuen Oroimeneko kideokin harremanetan jarri ziren. Telefono deia: Kalamuan hildako eta desagertutako osaba biren bila zebilen Galiziar familia bat zegoen Markinan, kalean, āzerbaitenā bila. Bazkalorduko mahaitik jeiki eta bat egin genuen ziztu bizian.
Ustekabea sinestezina zen, egoera bitxia eta zorionekoa. Poza nabarmentzen zen, bai familiako kideen artean eta bertan ginenon artean.
Aguete Lino neba arrebak Marinen jaio ziren, Pontevedran, arrantzale giroko herritxoan. Manuel eta Antonio anaiak II. Errepublika garaian Euskal Herrira abiatu ziren lanera. Manuel, Bilboko portuko Hercules alturako itsasontzian ibili zen lanean. Antonio berriz, Pasaian, bizilekua Errenterian zuelarik.
Gerra zibilak eztanda egin zuenean, Manuel eta Antonio Aguetek, Celta batailoi anarkistan borrokatu zuten eta ordutik ez dago beraien berririk. Artxiboen arabera, jasotako dokumentazioaren arabera, 1936ko abenduaren 26an hil ziren, baina bakarrik Manuel Aguete Linoren berri ematen dute agiriek. Manuel, Max inguruan borrokan hil zenean, Celta batailoi anarkistako bigarren konpainiako tenientea zen. Antonioren berri Serafin Dopazo Agueteren bidez jaso ahal izan dugu, eta datu gutxiago badira ere, CNT ren ingurura batu ziren galiziar jatorriko itsasgizonez eratutako Celta batailoian borrokatuko zuen, San Esteban eguneko borrokaldian.
Gaurko egunez, 1936an, San Esteban eguneko borroka, ezaguna da herritarren memorian. 1936ko abenduaren 26an borrokaldi gogorra izan zen Max inguruetan. Kalamuako tontorrean zeuden faxisen aurka jardun baizuten miliziano eta gudariek.
Celta batailoi anarkista Maxeko posizioetan kokatuta zegoela hil ziren Antonio Aguete Lino eta Manuel Aguete Lino.
Urteak isiltasunean igaro behar izan dituzte beraien arrebek. Etxekoek ez zituzten gabonak ospatzen; zer zuten ba ospatzeko zorigaiztoko data honetan? Manuel eta Antonioren arrebek, ez zieten ezer kontatu beraien semeei, eta orain ulertu dute guztia, orain badakite zergatik ez ziren existitzen ospakizunak gabonetan Aguetetarrenean.
Hil ziren hiru arrebak ere. Buru gaixotasuna gehitu zitzaion Consueloren zahartzaroari; bapatean borrokan hildako bere bi nebez hitz egiten hasi zen. Ilobek, orduan, azken arrebaren azkenetan jaso zuten hildako osaba bien heriotza eta haien memoria leuna.
Memoria hori, orain, Serafin Dopazo Aguetek bere osabei gertatutakoa argitu eta beraien ibilbidea ezagutzeko lekukoa hartu du, Ahaztuen Oroimena 1936 elkartearekin batera, ilusio handiz aurrera eramango duguna.
Dende Galiza cara a Kalamua, en busca de dous familiares desaparecidos
Ocorreu fai a penas dous meses cando recibimos una chamada que nos deixou abraiados. Procedentes de Galiza, una familia atopĆ”base en Markina-Xemein en busca de informaciĆ³n sobre a desapariciĆ³n duns familiares. Para ilo, foron o cemiterio e a unha librerĆa, na procura de datos nos que se reflectisen os acontecementos locais ocorridos na guerra civil. Axudados por un veciƱo, a la polo medio dĆa, puxĆ©ronse en contacto con nĆ³s, con Ahaztuen Oroimena. A chamada que recibimos dicĆa: āNas rĆŗas de Markina-Xemein, indagando por dous tĆos mortos e desaparecidos en Kalamua, unha familia que ven dende Galiza esta na procura de informaciĆ³n, por pequena que esta sexaā. AxiƱa, co prato aĆnda na mesa, levantĆ”monos e sen dubidalo, corremos onde eles.
A situaciĆ³n parecĆa un soƱo, unha sorpresa moi curiosa e feliz. A ledicia palpĆ”base no ambiente, tanto nos familiares, como en nos mesmos. Leer el resto de esta entrada »
Testigantza: Sabas Barrenetxea Urkiola, Elantxobeko gudaria
Gazte hasi zen itsasoko lanetan, 15 urteekin Saturno merkataritza-ontziko tripulazioko partaide zen. Gerra garaian defentsarako artilleriaz ekipatu zuten Saturno eta portu zein nabigazio blokeo garaian, faxisten itsas-armada saihestuz, hiru aldiz lortu zuten Bilbora jakiak eta tresnak sartzea; esaterako Rotterdametik (Herbehereak)
Bere gurasoak, aita Elantxobekoa (Bizkaia) eta ama Elosukoa (Araba) ziren. Aita igeltseroa izaki Otxandioko sektore baten fortifikazio lanetako arduraduna izan zen, gerora faxistek kartzelaratu zuten Puerto de Santa Mariako kartzelara (Cadiz).
Itsas gizona izaki, SantoƱako portutik euskal gudariak ateratzeko saiakeretan inplikatu zen eta Eusko Jaurlaritzak kontratatutako Thornhope ontzi ingeleseko tripulazioa desagertu ondoren, beste boluntario batzuekin batera, ontziaren agintea hartu zuten. Bidai hoietako batean, SantoƱatik 6 miliatara zeundela faxisten āCanariasā akorazatuak aurrera egitea galarazi zieten baina ez zitzaien ezer gertatu itsas jakituriaz burututako maniobrei esker. Aurrerago antzeko gertaera bat izan zuten Gijoneko purtuan.
Gudarien ebakuazioaz ezeze, ErrusiatikĀ Arroxelara (La Rochelle) bidaiak egiten zituen Errepublikarentzat kamioiak ekartzen. Gero, Iparreko frentea erori zenean Saturno ontzia konfiskatu zuten eta tripulazioko lagun zuen galiziar batekin batera Bartzelonara joan zen, boluntario, bertan kokatuta zegoen Eusko Jaurlaritzaren aginduetara aritzeko.
Itsasoko Karabineroetan sartu eta Ebroko batailan, 1938an, errekatik igoz, Zaragozako basilika ikustera iritsi zen. Kataluniaren erorketaren ondoren ihesean istripu larri bat izan zuten Rosesko itsasertzean.
Argeles Sur Mer hondartzako kontzentrazio-esparruan, 1939an sortu zutenean, Eusko Jaurlaritzak bidalitako material eta langileekin egindako barrakoietan egon ziren euskaldun taldeko kidea izan zen, ondoren Gurseko errefuxiatuentzako kontzentrazio-esparrura eraman zuten.
Espainiako gerra bukatu eta II. Mundu Gerra hasi zenean etxera libre itzultzeko aukera eman ziotela uste zuen, trenean sartu zituzten eta Irunen muga gainditu bezain laster atxilotu eta Deustuko Unibertsitatean kokatuta zegoen kartzelan denboraldi bat egin ondoren, Ferroleko kartzelara eraman zuten, bertan epaitu eta 1941.arte preso egon zen.
Elantxobera itzulita merkataritza-ontzietan nabigatzen jarraitu zuen, emaztearen familiako ontzira etorri eta handik aurrerako lan-bizitza osoa arrantzan egin zuen. Elantxobeko portuaren, arrantzaren eta itsas bizitzaren gertaerak eta bilakaera barne-barnetik deskribatu zizkigun.
āLa Argentinaā, Esperanza y Cia enpresaren ekoizpena atzerriratzeko 1937ko proiektua.
Gerra Zibilaren garaian, Euskal Herriko eremua matxinoen esku erori ondoren, Argentinan arma eta gerrarako materiala ekoizteko proiektu bat landu zen, āLa Argentinaā deituriko proiektua.
Armagintza sektoreko 3 industria-buruk (āGarate Anitua y Ciaāko Luis Ormaetxea, āEsperanza y Ciaāko Castor Uriarte eta āStarāeko Valentin Suinaga) eta Eusko Jaurlaritzako Ameriketarako Delegatu Komertziala zen Tomas Zulaikak zituzten esperientzia, baliabide, patente eta Euskal Herritik erbesteratutako langile kualifikatuez baliatuz, enpresa handi baten proiektua aurkeztu zioten Eusko Jaurlaritzari, haren babesa eta finantziazioa eskatuaz.
1937ko irailaren 3an aurkeztu zuten proiektu hau Ameriketako merkatura bideratuta zegoen. Espainian gerra bere gordintasunean egon arren, errepublikaren defentsan ari zirenak hornitzeko asmorik gabe sortutako proiektu honek ez zuen erantzunik jaso eta bertan behera geratu zen.
Frentearen hurbiltasunaren eraginez eta 1936ko irailean eta urrian lantegiak jasandako bonbardaketagatik, āEsperanza y Ciaā enpresa Markinatik Zamudiora eraman zuten. Derioko eroetxearen eraikinean eta San Mames futbol zelaiaren tribunaren azpian izan zituen lantokiak. Mortero eta granaden ekoizpenean zuen balio estrategikoagatik hainbat aldiz āLegion Condorāen airezko erasoak jasan zituen, gogorrenak 1937ko maiatzean eta 1937ko ekainaren 11an,Ā instalazioak faxisten esku erori baino bi egun lehenago izandakoak. Azken eraso honetan zauritu ondoren, biharamunean Etxebarriko Saratzuerdi baserrikoa zen Antonio Arregi Arrizabalaga langilea hil zen. Enpresa militarizatuta zegoenez, gure inguruetatik joandako langileez gain, mobilizatutako langileak aritu ziren ekoizpenean.
āEsperanza y Ciaā enpresa Zamudion egon zen tartean āE.E.36 fusil-metrailadoreaā modernoaren diseinu eta prototipoak garatu zituzten. Arma hau āLa Argentinaāko ikurretariko bat izan behar zen.
Baina proiektua ez zen atera eta faxistek Zamudioko āEsperanza y Ciaāko ekoizpena laster berreskuratzeaz gain, handitzea lortu zuten, gerraren iraupenerako arma egarri ziren. Tartean hor dago Miren Kasilda Aginaga markinarrak jasandako zigorra, abertzalea eta galtzaileen parteko izanda ere bertan lanean jarraitu zuelarik, āPlato Unicoā deritzona ez ordaintzearren 1938 maiatzaren 27an enpresako jantokian atxilotu eta ondoren kartzelaratua izan zena.
āLa Argentinaā egitasmoan buru-belarri aritutako enpresarioak, proiektuaren porrotaren ondoren, berregokitu eta egoera berrira moldatu ziren, faxisten aldean zituzten enpresen etorkizunaren alde ānormalitateraā itzuliz. Horrela urte batzuetara āEsperanza y Ciaā enpresa Markinara itzuli zen eta tartean gerra gatibuak eskatu eta ekoizpenean erabili zituen, geroago modernizazio aro bateri ekin eta instalazioak berritu eta handitu zituelarik, 1994. urtean itxi arte.
Hemen irakurgai āLa Argentinaā proiektuaren inguruan osatutako hainbat dokumentu:
- ← Anterior
- 1
- 2
- 3
- 4
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 