Josefa Baskaran
Josefa Baskaran (Barinaga, Illo 1914-Barinaga, Azabel Beheko, 2008)
Illon jaio nintzen, gerra aurretik ezkondu eta 13 hilabetera eraman zidaten gizona. Azabel bekora ezkondu ninzen Jose Agirregomezkortarekin (1910). Gu ezkondu eta 8 hilabetera hasi zan gerrie, ta gero, gizona eraman zidaten gerrara. Urte bi eta erdi egin eta etorri zen etxera, gerrara eraman eta gero. Frentera eraman zuten Jose, lehenengo hemen, Barinan eta geroago faxistekin ibili zen.
Hemen Barina inguruetan burrero ibili zen (errepublikarrekin), Kalamuan egon zen frentea eta hara joan behar izan zuen. Kalamua baino beherago zeuden postuak, Arantzamendi esaten diotena, hara; burrero, janaria igotzen jarri zuten.Gero atzera geratu zen. Josek ez zuen nahi aurrera joan; biharamonean Etxebarrirako prestatzeko agindu zioten, Josek utziko zutelakoan zegoen, baina, berriro hartu zuten eta akabo. Oraingoan nazionalak hartu zuten. Horrelako kontu tristeak dira gerrakoak.
Ezkondu eta 17 hilabetera eduki genuen lehenengo alaba, beraz, umeak 4 hilabete baino ez zituela eraman zuten senarra frentera.
Aginagan abade plazentziar bat zegoen, bazekien frentea zetorrela eta gau baten hark egin zituen oihuak: ¡Viva franco! ¡Viva franco!…
Etxean sartu ziren, gure ama zena hemen zen, eta pentsa, Aginagako abadea soldaduekin etorri zan eta berak sartu zituen ganbaratik soldaduak etxera. Abadeak bazekien frentea zetorrena, eta zain zegoen. Esnea eskaini zien orduan amak soldaduei eta sukaldea bete zela, gogoan dut… Ni logelan nengoen, goiza zen eta orduan tiro bat entzun zen sukaldean, gogoan dut, beldurgarria izan zen, ze jangoikoaneko izango ote zen beldurrez eta dirudienez, soldaduren bati eskopeta edo ipini bera begira eta tiro egin zuen, etxeko sukaldean.
Soldaduak gure etxera etorri zirenean, uda partea izan behar zen, ezin esan nezakezu baina uda partea izan behar zen, apirilekoa da nire alaba nagusiena eta jaio barri zegoen…, orduan pasatu ziren Frankon aldekoak.
Hau pasu lekua zen, goitik behera, Aginan sartu eta solo bitartetik bidetik, hortik sartu ziren. 6 hilabetetan egon zen frentea Kalamuan; Arandoko bizkarrean ere, badira trintxerak.
Askonabitxeko neska hil zuten bertan etxe aurrean, Benantzia Muguruza, Kalamuatik tiro botata. Beste neska gaztetxo bat, Kosteikoa, ere, tirue Kalamuatik jaruti ta… Neuk ere ia ia, zapiak askan jotzen nengoela bala galdu bat etorri eta hau baino gertuago sartu zitzaidan, zapiak zeuden tina barrura. Beldurgarria.
Soldaduek janaria eramaten zuten etxetik, arrautzak eta horrelakoak eramaten zituzten, soldaduak etxera etorri eta guk saldu egiten genituen arrautzak. Frentea pasatu zenean, frankoren partekoak eta aurretik gorriak.
Hemen bestekoan ere hil zan, Azabel Goiko semea, Agustin Laka. Ama, Santa Mañe egun batean hil zen, bera, eraman zuten eta laisterrera hil zen, Toledon, bonba bat bota zuten eta lur pilo baten eraman zituen azpira.
Gizona gerran zela, ahizpa eduki nuen laguntzen, Etxebarriko Aulestiko Martina, eta aita zana ere hemen zen. Martinarekin nengoen zapiak joten tinan, xsixsixsi neure kontran bala galdua sartu zenean. Susto ederra hartu nuen!
Kainoirik eta hona ez zen sartu baina botatzen zituzten bai. Orei zahar dago hor goia, eta hara bai, etxe ondora Kalamutik nazionalek botatako kainonazoak iritsi ziren.
Barinako eskoletxearen atarian ere sartu omen zen, zera, bonba bat. Berriro horrelakorik ez dadila etorri, hori da nik esaten dudana.
Hegazkinak bai, ibiltzen ziren, ene! Gogoan dut, soloan, jorratzen genbiltzala hiru hegazkin bueltan bueltan zebiltzan, jo behar ginduezela ta, beldurgarria zen.
Gerran, harrapatzen zituzten guztiak eramaten zituzten frentera, hil zitzaizkidan niri, Orian lehengusu bat, Bentio Ibarluzea; hura eraman eta bala batek hil zuen segituan. Barandikuko hiru lehengusu ere hil zizkidaten. Urten frentera eta gehiago ez genuen jakin berririk; Jose Domingo zuen izena
Fausto Beñe-ko, 18 urterekin eraman zuten baina harek anai bi zituen aurretik gerran eta libratu egin zen. Hainbat etxetan libratu arren, errukiagatik bardin eramten zuten jendea frentera, ea ni hemen nola geratu nintzen, ume txikiarekin eta aitite zaharrarekin. Ni eta beste asko ere bai. Gizonak hilda etorritakoak ere bazire e! Ene, berriro horrelakoak etorriko ete diren beldur naiz.
Ziotenez, Ilaispeko morroi bat, usabak, beste frentera pasatu arazi zuen, esaten zuten. Morroi hori arrapatu egin zuten eta deklarazioa hartu ondoren, (ea nondik eta nola etorri zen), eta harek esan zuzen zuzen nola usabak jarri zuen eta kartzelara eraman zituzten. Konfesatu eragin zioten, nola joan zen edo zen eta harek konfesatu zuen usabaren agindua zela. Gero, jakin zutenean nola joan ziren, eta han ez zeudela, hil egin zuten Ilaispeko aitxe, Patxi Baskaran eta kartzelan zeuden gehiago, Alemanek botatako bonba batek. Bilboko kartzelaren baten izango zen. Amarik eta aitarik barik geratu ziren haiek. Ama aurretik hil zen eta aita kartzela horretan.
Urrengo, Migel Baskaran, Patxiren anaiak, morroiari zitazioa egin ziola esaten dute, eraman eta hil egin homen zuen. Behintzat, azkenerako mordoa hilda.
Inora ez ginen joaten, gu bestelan, Eibarrera joaten ginen plazakora. Uda partean madaria geneukan asko, Ondarrura be madaria saltzera joaten nintzen ni Txasiokin asko. Baina bestela zapatu guztietan Eibarrera, frentea egon zenean ez. Orduan ez ginen joan ezta behin ere. Denpora hori tristea zan.
Gerran ibili ziren, ingurukoak, Joxe Beide (1910-2009), Felix Txikiñe, nire neba zana, Antonio Baskaran, Aispeko Gregorioi be, txanda etorri zitzaionean eraman zuten soldadu eta hantxe, hara eta hona… eta ni, mutila izan banintz, akabo, atrapatuko ninduten gerrara. Nik lau kinto nituen hemen eta denak eraman zituzten gerrara. Eta horrela, gure denpora horrela pasatu zen.
Migel Agirregomezkorta, nire koinatua, Jesuita zen, Oriako beste jesuita batekin batera, (Domingo Ibarluzea hil egin zuten) harrapatu zituzten, Miguel, eskailera azpian gorde zen, Madrilen zeuden. Gero Japonera joan zen eta 2005ean hil zen.
Ahaztuen Oroimena 1936 