Testigantzak
Juana Francisca Goikoetxea Balenziaga
Urtzulon jaio zen 1932ko abenduaren 20an. Neskatila zen baina gogoratzen da, gerra zibila etorri zenean, etxetik ihes egiteko agindua jaso zutela. Etxean zirenen artean, gurdira trasteak jaso eta Makuteira joan ziren. Amona, aita eta neba arrebak joan ziren, izan ere bere Ama, Donostira joan zen bera jaio eta hamabost egunera aña gisa Komillas Markesarenera. Handik amak, inglaterrara ihes egin zuen Komillastarrekin eta gerra ostean buletatu zen, bitartean ez zekiten batzuk besteen ingungo berririk.
Frentea estabilizatu zen denporetan Makutein bizi izan ziren eta frentea aurrera joan zenean bueltatu ziren Urtzulora. Etxe ingurua esku bonbaz eta eztanda egin gabeko obusekin aurkitu zuten; arriskutsuak zirela eta, gerran frentera jaso zuten Bitorio nebak pilatu eta batzuk eztandarazi zituen.
Oharra: Testigantza editatzen ari gara. Aurrerago jarriko dugu bideo zein idatzizko formatuetan.
Antonio Ibarzabal Bereziartua
Antonio Ibarzabal Bereziartua, (Altzola Zaharra, Etxebarria 1927 – Gasteiz 2013).
Gerra garaian Altzola Zaharrera milizianoak etortzen zirela gogoratzen da, Geronimo Sanchez Pesado “markinako Traperoa”-k agintzen zien zenbat txahal edo behi eman behar izaten zituen. Hauengandik, diru zuria jasotzen zuten trukean etxean eta garai hartarako aitak dirua zuen aurreztuta.
Baina frentea urbildu zenean, etxetik alde egiteko agindua jaso zuten eta amaren senideengana joan ziren Basagoitxira. Han egon ziren frentea estabilizatu zen hilabeteetan eta behin frentea aurrera joan zenean bueltatu ziren etxera.
Orduan bizi izan zituzten gararirik gogorrenak, Diru Zuriak balio ez eta, gosea pasatu behar izan zuten, aitak aurreztutako dirua alferrikakoa zenez, razionamenduaren araberako elikagaiekin egin zuten aurrrera.
Luis Txopitea Apoita
Luis Txopitea Apoita, (Xemein,Txebetxabixe, 1925- Markina Xemein, 2015). Hamairu neba arrebetan gazteena da eta gerra zibileko denporetan inguru haietan bizi izan zen. Salbuespena bere guraso eta neba-arrebak kartzelara sartu zituztenean bizi izan zuen, izan ere hilabete horietan, Zeinkeko Ormetxera joan behar izan zuen amaren jaiotetxera, bere izebarengana bizitzera.
Gurasoekin mezetara joan ostean, etxerako bidean Lorenzton etxeeetan zegoen tabernako jaubeak esanda jakin zuten frankistek kolpea abiatu zutela, handik aurrera, Zapola inguruetako milizianoen joan etorriak ikusi eta bizi izan zituen, baita bere anaien bi anaien frenterako sarrera Deba inguruetan, gainera hirugarren anai bat, kintadak jaso zuen gerrara.
Gaitan de Aialatarren ihesa gertutik bizitzea tokatu zitzaion, izan ere, anai nagusiak lagundu zien Alejandro Gaitan de Ailari eta bere andreari, Larruskainera ihes egin eta pasatzen. Beraien semeak, ingurutetako kobetan gordeta egon ziren eta Jose Luis Gaitan de Aiala berriz, Larruzen (besteak beste).
Mutikoa izan arren, ondo gogoan ditu, Belaustegi, Eizar eta inguruko baserrietan zeuden miliziano kuadrila edo jendetza eta Lekoizen Urkaregi aldea erasotzeko zuten kainoia.
Oharra: Testigantza editatzen ari gara. Aurrerago jarriko dugu bideo zein idatzizko formatuetan.
Enrike Guenetxea Arriaga
Enrike Guenetxea Arriaga, Ibergunen jaio zen 1928ko abenduaren 27an.
Gerra zibila inguru hauetara iritsi zenean mutikoa zen eta artean gogoan du miliziano eta gudariak Ibergunera etorri eta frentea geldirik egon zenean etxean zein iguruetan frankistei aurre egitera etorritako jendetza.
Barinagako plaza milizianoz eta jendez beteta egoten zen, Ibergungo etxe aurrean, kainoi bat jarri zuten eta handik erasotzen zuten Oruntze aldea. Kainoi honek botatako obusek erre zuten Mandiola behekoa eta baita geroago, 1936ko urriaren 21ean, Molina Kapitain faxista Mandiola goiko sukaldean zauritu eta hil zena.
Inguruko mendietan, miliziano eta gudariek posizioak finkatu zituzten eta Enrikek gertutik bizi izan ziuten Arantzamendi eta Maxeko posizioak. Ardiekin joaten ziren inguru horietako zelaietara eta gerra garaian ezin izaten zuten ohi bezala egun argiz joan. Behin frentea aurrera joan zenean, egunetan taldean pasatu eta pasatu joan ziren frankistak Ibergunen aurrera Bizkaia hartzeko asmoekin.
Oharra: Testigantza editatzen ari gara. Aurrerago jarriko dugu bideo zein idatzizko formatuetan.
Juan Zabala Sololuze
ENTZUN:
Juan Zabala Sololuze (Amulategi, 1926 – 2010 Markina-Xemein).
Amulategin jaio zen. Oso gertutik bizi izan zuen gerra zibila. Amulategi, soldaduz beteta egon zen, erreketeek etxeko korta eta inguruak hartuta zituzten. Puesto de socorro bezala hartu zuten beraien baserria eta etxetik alde egin behar izan zuten zenbait hilabetez.
Juanek ezagutzen zuen Jose Sagarna abadea, bere akolitua ere izan zen eta ondo gogoan dute etxekoek Jose Sagarna Uriarte abadearen fusilaketa. Izan ere, Amulategiko soloetan izan zen gertaera hau. Gainera, etxeko sukaletik, Francisco Zabalak (amulateiko aitxitxek) fusilaketa ikusi zuen, 1936ko urriaren 20an, goizean goiz. Molina agintari faxistaren aginduz hainbat erreketek hil zuten abade gaztea. Gero, Francisco Zabalak, egurrezko estaka bat jarri zuen eta ondo zaindu zuen urteetan, estaka usteldu ahala barria jarriz eta berdin egin zuen Juanek, estaka ikur moduan mantenduz, urteak joan eta urteak etorri; 1988an Markina-Xemeingo udalak egun ikus daitekeen porlanezko gurutze sendo bat jarri arte.
Gerra denporan, gerra etorri zenean, 1936an izan zen gerra, 10 urte nituen, soldaduak hemen egon zirenean eta abadea hil zutenean. Amulatei zan, Puesto socorro, Mandiola puesto de mando, Oruntze, casa dorotea, Usozabal, caserio de la luz, (argia zegoelako) Arnorixa zan caserio obispo, eta Atsoin Zabalen deitura ez dut gogoan.
Gu familia haundia ginen eta lehenengo Larruskain Errotan egin genituen egun batzuk, osaba Jesusenean, gero Egixaunera joan behar izan genuen, izeba-osabengana eta han beste hamabost egun egin genituen. Handik ere bota gintuzten eta Olatzera joan ginen, han bost hilabete egiteko, Txurruka baserrian. Bueno, ni ez, nik hilabete egin nituen Olatzen.
Frentea inguruetara etorri zenean, Rubio Mandiola eta Manuel Larruskain Arno-Bat aldera urbildu ziren frentera, inguru horretara urten ziren frankistengana eta eurokin bat eginda etorri ziren tropa guztiarekin. Amulategira iristean, Rubiok zera esan zion amari: Karmen, hamen honek ume danokin ezin zeinke gelditxu, alde ein biozu hamendik ze hamentxe doiez gatza, tropie hamentxe gelditza doie asi que hamendik alde ein biozue nonora. Baina ni, nagusitxoa, aitarekin eta aitxitxe-amamarekin Amulatein geratu nintzen.
Abadea, lehenengo ekarri zutenean, egun horretan, gu Larruskain Errotan geunden. Ama eta neba arrebak jeitsi ginen osabarengana Larruskain Errotara. Amilagarai goikoak etxean ziren, hara eraman zuten Jose Sagarna eta Amilagarai goikoan egin zuen gau bat. Hurrengo goizean, behera joateko abisua egon zen, neure anai Txomin etorri zen,mutikoa, Larruskain errotatik, abadea behera eramateko abisua eman zutela esanez. Sagarna abadea, geldi geratu zen, ikerarik ere ez zuen egin.
Gero, Tia Florenek lortu zuen eramatea, abadearen bila etorri zen, Amilagaraira. Joateko agindu zutela eta jeitsi zedin…Orduan hartu zuten eta Larruskaingo elizan sartu ondoren giltzapean itxi zuten hantxe.
Errotara joan zitzaizkien soldaduak abisuarekin, eta Tia Florenek bazekinen Jose Sagarna Amilagarai goikoan zela, Txomin bidali zuen, Abadeari jeitsi zedin esatera. Baina, Sagarnari bildur txarra sartu zitzaion eta Txominek esan harren ez zuen ikerarik egin. Tia Florenekin jeitsi zen.
Tia Florenekin jeitsi zenean, Errotan barruan sartu zen, han, Tia Floreni esan zion joan beharra zuela baina bere zerbait hartu nahi zuela; goiko logelara joan zen eta bitartean Tiak arrautza bi egosi zizkion, hurrengo noiz jango ote zituen kezkaz. Bere errezu liburuak eskuetan hartu eta Errotatik atera zenean elizan sartu zuten.
Larruskaingo elizak ate bakarra duenez, soldaduek itxi zuten atea eta giltza beraiekin zutela, Txilerren tabernara joan ziren, banketera, giltza poltsikoan zuten bitartean.
Gero atera zuten Sagarna, bazkaria bukatu zutenean eta Amulategira arte ekarri zuten. Etorri zirenen artean, Sarjento txiki bat mozkortuta ekarri zuten, zaldi baten gainean eta haren atzetik abadea. Hona iritsi zirenean, kortako sarreran, galdetu zioten amama Mari Inesi:
– Cuantos años tiene aquel, (amoma gaitxik) jakin bazekien baina erderarik egin ez eta ni ere mutikoa, esan zien:
– Tres veces veinte y doce. (72)
Amamari eskatu zioten soka bat. Moila soka bat eman zien amamak, lehenako alanbrezko moilak kompontzeko erabiltzen zan soka mehea; matazan etortzen zen eta amamak hura eman zien. Orduan, hemen lotu zizkieten eskuak, atzean, eta begiak estali zizkien; gero Mandiola goikora eraman zuten, egun bustiak izan ziren dirudienez eta bidean, batean jausi bestean jaso joan omen zen,gero Mandiolan bazter batean eduki zutela esaten zuten. Han egin zuen gaua.
Hau bitartean, dena soldaduz beteta egoten zen dena. Guk hor etxostean, labea zegoen lekuan egiten genuen bizimodua.
Kortan eduki zuten Jose Sagarna gauez, eta erreketeekin konpainian zebilen abadeak konfesatu ere egin omen zuen, hil egin behar zutela esan ziotenean, horren jakinean zegoen. Badirudi abade horri utzi ziola etxekoentzat oroigarriren bat. Gau horretan, badirudi, Periko Rubio, errukitu egin zela bere parroko izan zenarekin eta denak erretiratu zirenean, katilukada bat esne eraman ziola kortara.
Biharamunean, goizean sasoiz, goizeko 8etan ekarri zuten berriro Amulategira. Da Aitxitxek esan eixotzen amamai:
– abadie daroie hiltxa hontxe,
– holakoik ezta gero!
Segidan tarratadie, rrrrrra!
– han bota dabe.
Berak eskatu omen zuen, San Inaziori begira hiltzea. Horregaitik hil omen zuten hemen, hau soldaduz beteta zegoen baina agindu postua Mandiola zen; berak eskatuta Larruskainera begira hil omen zuten, bestela ez zuten hona ekarriko.
Eskatzeko leihotik ikusi zuen dena aitonak. Orain kurutzea jarrita dagoen lekutik, goitik behera ikusten zen Larruskaingo kanpandorrea.
Comandante Molinak agindu zuen Jose Sagarna hiltzeko. Galiziarra zela esaten zuten Molina, eta Sagarna afusilatu eta 24 ordura, abadea hil zuten lekuaren azpiko partetik zehar, kamilan eraman zuten; San Miguel aldean hil egin omen zen.
Entzun genuen, Jose Sagarnak, 24 ordu barru zerbait etorriko zela esan zuela, signifikantzie. Hil soldaudek hil zuten baina azkenean tiro de gracia Molinak eman zion.Gero Larruskainera eraman zuten. Kamila batean eraman zuten, boluntarioak eskatuta. Hil eta gero ikusi nuen Jose Sagarnaren hilotza baina hiltzen nik ez, Aitonak bai ordea.
Amulategitik kantinkada esnea eramaten zuen aitak; Frantzizko Zabalak, Larruskain errotara eta goiz horretan, bueltan zetorrela, Amilagarai behekotik goikora bitartean, Garrapilotontorra esaten diogun lekuan, aita goruntz zetorrela, orduan zeramaten Don Jose goitik behera. Aitak botak ezagutu zituen, bistan zeramatzalako, eta bigarrenez manta. Hil zutenean manta bat eskatu zuten Amulatein eta gure amak Egixaundik arriuen ekarritako manta ezagutu zuen, hertz marraduna. Kamila batean zeramaten, afusilatu zuten soldaduek beraiek helduta. Han amaitu zen harena.
Biharamunean, (hemen egiten ziren kafeak eta arrantxoak), gure aitona Julian joan zen kafe perola haundia idi burdian hartuta soldaduei eramatera, Mandiola Goikora eta etxe kontrara sartzen zegoela, handik Ibergundik kainonazoa! Arin sartu zen aitona etxe ostean baina kainonazoa etxeko sukaldean sartu zen Comandante Molina larri zaurituz. Manuel ere zauritu egin zen, Manuel Larruskain (han bai zegoen denbora guztian soldaduekin, Rubio bezala) eta aitonak kontatzen duen, bere gurdi gainera ekarri zietela Molina hori, lehenengo zauriak sendatzera baina kamilan hartu eta eraman egin zuten. Amulategin zehar, eskuak gora jasotzen zituen baina Urkaregi orduko hil egin zen. Ospitalera eraman zuten, Altzolan zegoen ospitala; ni ere han egon nintzen elgorriarekin, soldaduek kamilan eraman ninduten.
Gezur asko ere esan dira Jose Sagarnaren afusilketaren inguruan. Neuk dakit Amilagarain gau bat egin zuela, varias noches egon zela, telefonoko alanbreak mozten ibili zela… zerbait ipini behar eta! Gezurrak! Besterik ez zegoen orduan, Gezurra! Delitua jartzeko, guzurra, gezur naturala salaketari indartzeko.
Sagar arbola zutundu egin zala eta ez zala ere, mugimendu haundia izan zen hemen. Guardia zibilak hasi ziren etortzen eta orduan ere etxea beteta eduki genuen, guardia zibilez.
Markineko Sadak esaten zuen, hori ez zela ez abade ez ezebez, hori telefono kableak mozten ibili zela zegoela salaketa. Idatzita omen zegoen. Baita espia gisara ere. Espia zela abadea izan beharrean… eta sinetsi askok horrek!
Sagar arbola zutundu egin zen hemen! Egia izango ez da ba! Abadea afusilatu zuten lekuan! Egia purua da hori! Hilabete justu egin zuen zutik, ez erdi kili-kolo, ez ez, zutik eta zuzen! Zuzen baino zuzenago. Sagar arbola izateko haundia gainera. Harek zuen gerria… Sadak urteak geroago esan zidan behin:
– Aquello de la manzana era mentira no?
–Que va ser mentira, esan najutzan
– Aquello era verdad
– Calla, calla, calla!
Egixe esan arren sinestu ez! Baina guk hori zergaitik zutundu zen ez dakigu baina batek eta besteak esan harrren eztotzuet ba sinisten; etxostek ardureik pez.
Jose Mari Otsoa de Txintxetru Oñate
Jose Mari Otsoa de Txintxetru (Begoña, 1918- Bilbo 2012).
Euzkadin lanean zegoela teletipoetan jasota izan zuen 1936ko altxamenduaren berri.
16 urterekin EAJ-PNVn afiliatu zen eta 18 urterekin 1936ko irailean Begoñako batzokian eman zuen izena boluntario gisa beste hamarnaka Begoñarrekin batera.
Markinaldeko Frentean egon zen 1936ko irailaren bukaeran Zubiaur konpainiako Sabino Arana izeneko lehenengo batailoian.
Bizkaiko Buru Batzarreko idazkaria izan zen eta geroago Euzko Gudaroztea sortu zuen bertako lehendakari delarik. Sabino Arana Fundazioaren sortzailea ere bada.
Testigantzaren pasarte garrantzitsuenak ondorengo hiru bideok osoatzen dute:
Bitorio Agote
Testigantza entzuteko:
Ni jaio nintzen el 12 de septiembre de 1938, hortxe, Zierdan. Hau ere, Zierdan terrenua da, oin beste batena da, saldu ein naban baina, Zierda Mendi du izena.
Gerra, batzuk atzeazka ta besteak aurreazka, gerra danak bezala etorri zan. Hamendikan militarrak zagozen, Garellanoko kuartelekuak, eta gero ba, ezin zuten eutsi izen be Erreketiak aurrera zioazen gainera Bitorixatik (Gasteiztik) zeozen soldauak, eta Nafarrua dana hartuta zuten.
Zierda Mendiko burrukak 1936Ko setiembrian 23,24,27,28, egun hauetan izan ziren.
Herri ezberdinetako boluntarioak etorri ziren hona, gerran: Bata Riojakua ta bestia auskalo nungua. Alde danetakuak ziren milizianoak. Begoñatikan (Bilbo egun) PNVkoak etorri zian hona. Oin horrek, etorritxa hemen egongo zian Sestao, Portugalete… lana ere gutxi zauen da, todos al frente. Baina heurek gaizki pasatu zuten, ez zauken atzetik janaririk bialduta, en cambio PNVkoak bazaken… eta hori ala da, Eibarren astelehena pilotalekuan eitxen zan Elgetan hasi eta Kalamuarako janari guztia, baina hamen e…
Hona etorri zian, Zubiaur konpainiakuak, (Sabino Arana lehenengo batailoia) bestiak sartuta zagozen, bertan zagozen eta gainera, errekete nafarrak, epoka txarrien, heurek zazpi hildako euki zitxuen (Erreketiak) eta normala, hurrengo egunean gertatu zirenak…
Lagunak zien…milizianoak ziren, ez zan ejerzitua bezala, ejerzito baten bata Malagakua egongo da ta bestia… baina danak hauek auzotarrak zian, boluntario etorritxakuak zian danak….eta hainbat hil ziren hemen…bai bai, gogorra…
Nire aitxai, (Ignazio Agote) udaletxetikan eman ziuen parte, enterrau ein biar ziala. Orduen danak zeken obligaziua: frentera etorri zienak, auzokuak, bestiak…
Heurek etorri zienian (Sabino Arana lehenengo batailoia, Zubiaur konpainiakoak) pentsaizu batailoi bat zan, gainera bakoitza bere galoiakin etorri zien, buzuakin etorriko zien baina, Jose Landa Teniente etorri zan, hura izan zen hemengo nagusietako bat.
Hemen hildakoen gomutan jarri zan Kurutzea; nik hamasei bat urte nituen, Jose Maria Otsoa de Txintxetru etorri zan (Zierdamendin gerran zauritua) eta nere aitxakin egon zan eta berak esplikatu zion nola jo zuten hor (bi tirok), pagoaren kontran. “Pasau hari hona”– Zabalak. Zabala gero teniente alkate egon zan Bilboko udaletxian, aitxak, bera ikusi arratsaldian ta bixamon goizian hil.
Erreketiak, geixena zauen e, Lekunberri, Betelu… oin, beste leku baten zeuazen beste leku batekoak, hona inguru horretakoak etorri ziren. Zien horrek, euskaldun jatorrak, guk jun da etorri ta ez dezue esan behar jun da etorri! Harea ta honea!.
Hildako famatu bat izen zan bai; Morkaikon hil zan bai, Belarretara igo zuen, Elgoibar hartu zabenian eta handikan nahi zeben Kalamurajo baina Morkaiko bertan bilau zitxuen (frente bietakoak elkar). Usten dot, sekulo ez da hori garbi jakin, Eibarkuak ziala, han bertan zagozenak hamendikan horra pagora bezela eman zioen hai tirua, bertan gainian bertan zagozen da, harrixekin zera eginda. Don Carlos de Borbon y Orleans hil zuten; 1936ko irailaren 27an.
Gure etxekuak ez zuten faltan izan janaririk porque heurek (erreketeek) ekartzen zioten; han erropia zikatzen edo, dana bustitxa…Trintxeran baldin bazaude, zulua einda, ta eurixa baldin bada pentsaizu zelan egongo zean e…
Berdeskunden sei kainoi egon zien, Berdeskundeko etxetik kaminora bitartien, Belaustein berriz bost egongo zien; harek 15 terdikuek. Oruben, pipixek esaten ziuenak Oruben euki zitxuen, ez dia kaoinoiak: Kainoiak dia baina, Kainoiakin jaurti zeinkizu hamendik Markinara, baina bestiak ez, bestiak pipixak Loperreka nahi bozu Loperrekan ero Aisten nahi bozu Aisten, hurrerakoak zian, eta horrelako bategaz gertatu zen Arratekoa.
Izan zan dana, pentsaizu, hor e, Arraten zauen milizianuetako edo, bueno, militarretako neusixa, teniente koronela edo, eta paguan azpixan lo zeula, gaztiak zebizen bueltan, da granada bat erori zakuen eta bera hil zan. Botata hil zaben ala zer, ba… da beti izen zien gauza zerak! Arrateko abadie, Urkiola baserrikue zan, detenidu eta abadia eta Urkiola baserriko radixua Elgoibarrera erun zitxuen. Gero handikan bajatu zitxuen Elgoibarrera da orduen konde zauen e, Isasa Itxasmendi konde, orduen zauen ayuntamientuen zer, da esan ziuen militarrei: atzera lehengo lekure radixua ta… baina holako nobleziakin ez da beti entzuten e!
Agustina Agirre Ibarzabal
Agustina Agirre Ibarzabal (Isurixa, Barinaga 1926- Etxebarria 2014).
Bizkaia eta Gipuzkoako muga-mugako Isurixa baserrian jaio nintzen, mujoia han dago, biak banatzen dira han, bertan eta bizi izan nuen gerra. Barinagako auzo gunetik aurrera. Ama bertakoa zen, Isurixakoa eta aita Munitibarkoa.
6 neba arreba izan ginen. Gurean, bigarren urtea egiten zegoen morro, Agustin Etxarteren anaia, maleta egin eta Munitibarrera joan zen, gerra etorri zenean.
Gerra garaian, etxean egon ziren eta frentea egonkortu baino lehen milizianoak etxera etortzen ziren elikagaien eske. Iputeixen ere egiten zituzten oiloek arrautzak eta milizianoak zain egoten ziren, arrautzak erosteko, trukean diru zuria emanez. Dirua soberan geneukan orduan, oiloek arrautza egin ahala ematen ziguten diru zuria. Hori egia da e! Ni umea nintzen baina amari eta entzunda gogoratzen dut.
Errekete eta karlistak, edo zer ziren? bueno, ba horiek, aurrera zetozela eta, gizon guztiak aurrean eramango zituztela eta, beldur ziren etxean. Aita, gure etxea baino pixkat beherago zegoen estoldan izkutatu zen, erreketeek aurrera eraman ez zezaten, baina ez ziguten ezer egin.
Lehen, Isura joateko gurdi bidea zegoen, Ardantzakoak eta gure ama eta Eibarrera azokara joaten zirenean, gurdi bidetik joaten ziren. Gerra etorri zenean, orduan bazen jende langilea, eta kamioia pasatu zuten, Isutik gurera, erreka pasatuta, bidea, atxurrekin eginda. Ez zen kamioia ere oso handia, baina gogoan daukat, nola pasatu zuten, errekatik errepidera. Orduan egin zuten milizianoek, orain Eibarrera joateko ezagutzen dugun bidea.
Milizianoak, Kalamuan egon ziren mordo bat, Urkon ere bai; gurean asto eder bat zegoen, orain kamioietan igotzen dituzte materialak baina asto otzarakin eraman zituzten orduan, Urkora, babeslekua egiteko behar zituzten materialak, eraman ziguten astoa, beraz. Orduan pasatu ziren batetik, bestera, zer zien gorrixek eta zurixek edo zer ziren? sekula ez dot ulertu… orduan pasatu zan gerra, behera. Astoa falta zitzaigun. Galdutzat eman genuen, baina biharamunean agertu zen etxean, otzara eta guzti. Kanoi bat ere, uste dut jarri zutela Astorrei inguruan, Illo aldapara begira.
Milizianoak gurean zeudenean, seguru sentitzen zirelakoan, behin, itxura danez, hegazkinek edo bazekiten han zeudela edo, zazpi bonba bota zituen hegazkin batek etxe inguruan eta batek ere ez zuen etxea jo. Illoko lur sailean, Ardantzakoan eta gurean erori ziren, zulo ederra egiten zuten. Gu, etxean geunden.
Gau bakarra egin genuen etxetik kanpo. Astorreira joan ginen. Frontearekin, denak aurrean eramaten zituztela eta, familia osoa Astorreira joan ginen. Baina ez ziguten ezer egin, ezta Astorreikoei ere. Fronteak aurrera egin zuenean, ikusi genituen, eta nire nebak, Suinagako astoa ezagutu zuen, frankistek hartu eta aurrera zeramaten. Gero, Karmenen lotuta ezagutu zuten Suinagakoek astoa, itxura denez astoa zauritu eta Etxebarriko baserri baten geratu zen, eta haiek beraganatu zuten harik eta Suinagakoek, Karmengo plazan lotuta zegoen batean, ezagutu arte.
Gerra pasatuta gero, akordatzen naiz, garia entregatu behar izaten zen, gurea, Isurixa, sailak bai baina ez zen gari lekua, lastoa hazten zen, indiarra eta bai baina garia ez. Hala ere, gariak entregatu egin behar, Okokira eta, aitak eramaterik nahi ez. Azken momentura arte zain egoten zela gogoan dut, behin, uholdeak etorri, eta gurdia errekatik pasatu behar, gogoan dut hori. Egurrezko zubi bat zegoen, eta handik pasatzen ginen.
Gure ama ausarta zen, gauez, Armistegi errotan egiten zuten hirina. Artoa hartu, eta joaten zen, horrela, bazuen taloak edo egiteko hirina. Bestela zer, razionamenduan ematen ez bazizuten zer ba?
Gerra ostean, ogi baltza jaten genuen, saiarekin nahastuta egiten zuten, Barinagara joan behar izaten zen ogia hartzera, eta baserri batekoak ogia hartzera joaterakoan ez zegoela eta gogoan dut nola esaten zuten “ogixe dala baltza? hau dala baltza, bost seme etxien eta ogirik ez”
- ← Anterior
- 1
- …
- 4
- 5
- 6
- …
- 8
- Siguiente →
Ahaztuen Oroimena 1936 